هه‌ورامان و تاریخ / ئیبراهیم شه‌مس
تا ئیسه تاریخوو هه‌ورامانی به مانای هه‌قه‌تینوو وێش نه‌نویسیان. ئانه ڕاسی بۆ، هه‌ورامان تاریخێوش نیا. تاریخوو ئێمه یا ئه‌فسانه‌ن یا به حاڵه‌تێوی وه‌شبینانه ئوستووره‌ن.
ئه‌فسانه به ماناو به‌سه‌رئامایوی خیاڵیا جه ژیوای به‌شه‌ری یام حه‌یوان و په‌له‌وه‌ری یام بینه‌وه‌ری خیاڵی پێسه‌و دێو و ئه‌جننه‌ی و هه‌ژده‌های که په‌ی وه‌شی و ده‌مه‌ته‌قێ پێسه‌و ڕازێ دلێ خه‌ڵکیه‌نه نه‌قڵ کریان.
ئوستووره چنی ئه‌فسانه‌ی فه‌رقش هه‌ن و گێڵۆوه په‌ی ئا باوه‌ڕه دینیا که به‌شه‌ر جه تاریخه‌نه به باوه‌ڕی دینی که‌سایه‌تیێ خیاڵیێ و مافه‌وق به‌شه‌ریێش جه زه‌ینشه‌نه وه‌شێ که‌رذێنی. ئوستووره ڕێخه‌ش ئینا دلێ ئایینه مه‌زهه‌بیه‌کانه و باوه‌ڕه دینیه‌کانه و چوون په‌یوه‌ندیش ئینا چنی خوذاکا و باره‌ڕه دینیه‌کا، په‌س خاسته‌ر دلێ دڵوو خه‌ڵکیه‌نه ڕێخه‌ش به‌سه‌ن و قه‌بووڵ کریان.
په‌ی تاریخی مانای فری کریاینێ تاریخێ جۆراوجۆرێما هه‌نێ. به‌ڵام کورت و موخته‌سه‌ر و به مانای عام، تاریخ یانێو تێکڕاو کاره‌ساته فه‌رهه‌نگی، سرۆشتی، کۆمه‌ڵگایی، ئابووری و سیاسیه‌کا که جه ویه‌رذه‌نه و جه کات و سات و یاگێ ژیوای به‌شه‌ره‌کا و جه پێوه‌نی چنی ئاذیشا ڕوه‌ش دان. ئینه تاریفێوی گرذیا په‌ی تاریخی .
جه هه‌ورامانه‌نه کامشا فره‌ته‌ر سه‌رشه‌و کار کریان .
ئه‌فسانه هه‌ر ئا ڕازێنێ که سینه به سینه و نه‌سڵ به نه‌سڵ دلێ خه‌ڵکیه‌نه گێڵیاینێوه و چوون دایمه ئاخرێوی وه‌ششا بیه‌ن، مه‌نێنێوه. پێسه‌و فره‌و ئا ڕازا تا په‌نجا شه‌س ساڵێ چه‌یوه‌ڵ بۆناخاتره‌و نه‌بیه‌ی سه‌واذی و نه‌بیه‌ی (ڕه‌سانه‌ێ) ده‌م به ده‌م گێڵینه‌ێوه و فره‌و خه‌ڵکی زانێشا. ئی ڕازێ فره‌ته‌ر زارۆڵی و نه‌وجوانێ تاڵبشا بێنێ هه‌رچن جه ده‌موو پیراوه نه‌قڵ کریێنی. پێسه‌و ڕاز شیرین و فه‌رادی و خۆرشید و خاوه‌ری و له‌یلێ و مه‌جنوونی و پێسه‌و ڕاه‌و زارۆڵا ورکڵه و تیتیل و بیبیل و مامۆ ڕواس و مانگڵه دیمێ و حه‌مه‌ته‌مه‌ڵ و شێته و ژیره و ….
چی سه‌رده‌مه‌نه ئه‌وه‌ڵوو ساڵه‌کاو هه‌شتای ڕۆجیاری مه‌رحووم باقی سه‌فاری 45 ڕازێ گلێره‌وه‌کریایش چاپێ که‌رذێ و ئی کتیبه ئه‌وه‌ڵین کتیبی چاپ کریا به زوانی هه‌ورامی بێ. مه‌رحووم سه‌فاری هه‌وڵی فره‌ش دان تا بتاوۆ ئا ڕازێ جه سینه‌و پیرانه مه‌نێ بێنێوه، بیاونۆشا به نه‌سڵوو جوانی. تا ئا یاگێ من بزانوو مه‌ڵڵا مۆمن نووری هه‌جیجیچ نزیکه‌و سی چل ڕازێش هه‌م به ده‌نگ و هه‌م به نویسه‌ی گلێرێ که‌ردێنێوه. په‌س به باوه‌ڕوو من جه ویاری ئه‌فسانه‌یه‌و هه‌رمانه‌ی عاله کریاینه.
ئوستووره ڕێخه‌ش ئینا چنی باوه‌ڕه دینیه‌کا. ئێمه یه‌رێ ئوسوتوورێما هه‌نێ که نموودێوی گه‌وره‌ی مه‌زهه‌بیشا هه‌ن و یاگێ ئێحتراموو خه‌ڵکیه‌نێ و موازۆ سه‌رشاوه کاری فره‌ته‌ر کریۆ: سلتانیساق، که‌وسه‌و هه‌جیجی، پیرشالیار.
جه باسوو سلتانیساقیه‌و چوون کاری مه‌یذانی کریان و تاریخش دیاریا و ئه‌سه‌ر و شێعره چنه‌ش مه‌نێنه‌وه و ساحیب ویر و ئه‌ندیشێوا که ئیسه ده‌ها هه‌زار په‌یره‌وێش هه‌نێ، متاومێ واچمێ سڵتان ساحیبوو تاریخیا.
کۆسه‌و هه‌جیجی که‌سایه‌تیێوی موقه‌ده‌سا دلێ موسڵماناو مه‌نته‌قه‌یه‌نه که تاریخش ئینا په‌رذه‌نه و حاڵه‌توو ئوستووره‌یش گێرته‌ن.
پیرشالیار شه‌خسێوی موقه‌ده‌سی ئێسلامی زه‌رده‌شتی میترایا که جه لاو هه‌ر یه‌ره ئایینه‌که‌ی به‌رزا و یاگێ ئێحترامی و ته‌قه‌دۆسی. په‌س ئێذیچ که‌سایه‌تیێوی ئوستووره‌یا.
ئایا ئێمه تاریخما هه‌ن ؟
ئێمه به داخه‌وه تاریخی نویسیاریما نیا و ئه‌گه‌ریچ بۆما، فره که‌ما و بنه‌مای ڕێک و پێکش نه‌بیه‌ن. تا ئیسه به ڕێک و پێکی تاریخێو په‌ی هه‌ورامانی نه‌نویسیان. چی سه‌رده‌مه‌نه به خاس دوێ تاریخێما په‌ی هه‌ورامانی هه‌نێ: یۆشا تاریخوو سه‌لاتینوو هه‌ورامانی به دوێ ڕه‌وایه‌تێ مامۆسا نه‌زیری و موزه‌فه‌ر به‌همه‌ن سۆڵتانی و ئه‌ویچشا مێژووی هه‌ورامانوو دوکتور هه‌ورامانی. ئی دوه تاریخه هه‌ر چن زه‌حمه‌تی فره‌شا په‌ی کێشیان و لانی که‌م تاریخێوشا په‌ی هه‌ورامانی دیاری که‌رذه‌ن، به‌ڵام هه‌ردوێ ڕه‌وایێنێ و ئاکادمیک نه‌نویسیاینێ.
ئایا ئێمه متاومێ په‌ی هه‌ورامانی تاریخ بنویسمێ ؟ ئایا چێوێوما هه‌ن ده‌سه‌نه تا بتاومێ پنه‌ش ئێستناد که‌رمێ ؟
به په‌یلواو من ئه‌رێ متاومێ.
جیا چانه‌یه جه فره‌و تاریخه‌کانه که ده‌ور و به‌روو ئێمه‌نه نویسیاینێ و به نۆعێو چنی ئێمه پێوه‌نیشا هه‌ن پێسه تاریخه‌کوردیه‌کا یام تاریخانێو که په‌ی زه‌مانوو زووی نویسیاینێ یام په‌یجۆریانێو که مۆسته‌شرێقه‌کێ سه‌روو زوان و کێ بیه‌ی هه‌ورامانی نویسه‌نشا، ئێمه ئاسه‌وارێ و یاگه‌نامێ فرێما هه‌نێ که په‌یما به‌ر گنۆ هه‌ورامان په‌ڕا ڕه‌مز و ڕازێ که ئه‌گه‌ر ئی ڕه‌مزێ وازێ با، فره‌و چێوا مێزیاوه و متاومێ واچمێ ئینه تاریخوو ئێمه‌ن.
ئایا مه‌به‌س جه تاریخوو هه‌ورامانی تاریخوو جۆغرافیاو ئارۆیا یام جۆغرافیاو گۆرانی به عام یا مه‌به‌س جۆغرافیای سیاسیا، مه‌نته‌قه‌یا یام جۆغرافیای زوانی. ئینێ په‌ی تاریخوو هه‌ورامانی مشیۆم وه‌رچه‌م گیریا.
چێوێوی ئه‌وه‌نه‌شاریان که جه گرذوو مه‌حاڵوو هه‌ورامانی شۆنه‌ماو ته‌مه‌دۆن و یه‌ک یاگه‌نشینی دیارا و ڕه‌نگا هه‌ر پاسه که جه ئاژه‌ی جوغرافیایی و که‌ش و ده‌ره و ژیوای کۆنوو خه‌ڵکوو ئێگه‌یه پیویۆ، ته‌مه‌دۆنه‌کێ و قه‌ومه‌کێ پێسه‌و لولوبیه‌کا و گووتیه‌کا و کاسیه‌کا مه‌رکه‌زشا ئێگه بیه‌ن. چوون جه کۆهستانه‌و هه‌ڵمه‌ته‌شا به‌رذێنه په‌ی جۆلگه نشینه‌کا. یام ئینه که هه‌ر پاسه وه‌ڵته‌ریچ باس کریان، هه‌ورامان که جه که‌تیبه‌و ته‌نگیوه‌ری به خارخار یا هارهار نامێ بریۆ. جه ده‌وره‌و ئاشووریه‌کا و ماده‌کا ڕه‌وڵێوی سه‌ره‌کی جه تاریخوو ئا ده‌ورانیه‌نه گه‌مه که‌رۆ. یا جه ده‌وره‌و دماو هه‌خامه‌نشیه‌کا به نامێ زیننانوو ئه‌سکه‌نده‌ری نامی بریۆ و بڕێو حه‌که‌یتێ و ڕازێ چی باره‌وه هه‌نێ و نه‌قشوو مۆغه‌کا جه هه‌ورامانه‌نه یام نه‌قشوو هه‌ورامانی جه ژیوای مۆغه‌کا یام دینه ئه‌خلاقیه‌کی و ئاسمانیه‌کێ که شۆنه‌ماو گرذی هه‌ر جه میترایه‌وه تا زه‌رده‌شتی و یارسان و جووله‌که و ته‌رسایی دیاره‌ن و ئیسه‌یچ بیه‌ن به ئایینوو ئێسلامی و مه‌رکه‌زوو ته‌سه‌وۆفی.
هه‌ر پاسه قه‌باڵه‌کی هه‌ورامانی که به ئه‌وه‌ئیزیایشا گۆشێو جه تاریخی گم بیه‌و ئه‌شکانی ئیزیاوه. سکێ ئادادی، ئاته‌شگاو پاوه‌ی و پۆسدڕیاو هورموزگانی ئینێ گرد تاریخی نانوشته‌و هه‌ورامانیه‌نێ که ئه‌گه‌ر ڕه‌مزه‌که‌شا که‌شف بۆ شۆڕشێو جه تاریخ و فه‌رهه‌نگوو هه‌ورامانیه‌نه وه‌ش کریۆ.
