مەسەلیٛ هەورامییٛ
مەسەلیٛ هەورامییٛ کوٙنتەرین بەشو ئەدەبیاتو فۆلکلوٙریمانە، فۆلکلۆریچ جە چنڎە ڕەگەزیٛو دروس بیەن ” واتیٛ وەڵینان، گوٙرانییٛ، مەتەڵیٛ، قسیٛ وەشیٛ…هتد”، مەسەلیٛ هەورامییٛ یام واتیٛ وەڵینان جە کوٙمەڵە قسیٛوە پیٛوەرە دروسیٛ مەبانیٛ هەکە مانایێ بەرزەو وەرپانەشان هەنە، سەمەرو کوٙنو خەڵکین مەنەنەو پەیمان، فەلسەفەو ڕاسین، خڎیٛ و ئەخلاقەن، گردو سەرئامایەکانو ژیوای ئانزانین بەخاس و خراپەو، گرد وەرپیٛکیٛ ژیوای خەڵکینیٛ هەکە یاوانش پەنە، گرد بارو ویارو ژیوای خەڵکیش چەنەن، ویەرین و ویەردەو تاریخەن، قومیاو کارەسات و تەقاو ڕەقاو ژیواین. مەسەلیٛ هەورامییٛ واتە گەلێوەنیٛ کوڵیٛ و پوختیٛ و پتەویٛ و تیٛرو تەسەلیٛ، بەرویڕیٛو یام هەقیقەتیٛوەشان ئینان پەشتیوە، ئانارەنیٛ پەی نەریتیٛو یام حیٛکمەتێو. مەسەلیٛ هەورامییٛ پیٛسەو بەشیٛوی ئەرەنەنەبڕیایو ئەدەبیاتو هەورامانی، چەنی زوانەکەیمان ڕیٛخەشان پیٛچیان یوٙترینیرە، یانی ئەدەب و زوان ڕێخەشان یوٙن و پیٛوەرە گەشە و تروٙقی مەکەرانیٛ، زوانو مەسەلیٛ هەورامییٛ زوانێ سادەو ساکارەن، زوانو خەڵکو هەورامانین، زوانی یوگیر و یەکدەسو نویستەی نیەن. تەشکو شیٛوەو مەسەلیٛ هەورامییٛ، یانی دیمو بەریشان جوٙراو جوٙرەن، بڕیٛوجاریٛ شیٛعرەو شاعرا ن مەگنوٙ سەرو زوانی و مەکریوٙ بە مەسەلیٛ، نمونەو شێعرەکانو مەولەوی:
جە بیٛ کەسی ویٛم توٙم کەردەی وەکەس نە بەکس شیای نەبەنیمە کەس .
ئاوەختە زانام بەختەکەم ڕەش بی ئیٛلم ئامیٛتەی ئیٛلی سەگ وەڕ بی
تەشکو دروسبیەی مەسەلیٛ هەورامییٛ بڕێ جاریٛ واتیٛ زوانێوی بیٛگانەیشا مەگنوٙنە، یام زوانیٛوی هامسای نمونە: ئامانەت دەسو خاکی دریوٙ : ئامانەت واتیٛوی عەرەبیەنە، وەلیٛ تەشکی هەورامیش هورگیٛرتەنو تا ئیسەیچ بەکار مەیوٙنە.
مەسەلیٛ هەورامییٛ فرەو دەمی پیٛسەو شیٛعران واچیاینیٛ کیٛشو سەروا و قافیەشا هەن، نمونە:
ئانڎە نوٙ یانیٛ کەری متاوی نوٙ نانیٛ کەری
ئانە لاو بەندەیۆ خەیاڵا لاو خوایۆ بەتاڵا
ئاوەختە بڕیەم تەمەو نانی نیامەرە پەی میٛمانی
بڕێ جاریٛچ پسەو پەرسای، پەرسیٛ ئەوەجەشان بە پەیواچین، نمونە: واتشا ڕواس کیٛن شاهیدت؟ واتش کلکم. چیٛگەنە هەم بەنامیٛ ئاژەڵیوە پەرسە کرییانە و هەم پەیواچیچ دریانەو، یانی وەختیٛو ئانزان داڎ و پەرسش بەروٙ لاو زاڵمی هیچش پەی نمەکریوٙ، چەنی هام زڵمکەرەکاش هەکە شاهیدەکیٛشەنیٛ داڎو هاوارەکەی بڕا بارو ویٛشارە بە فیٛڵیٛ و تەڵەکیٛ.
واتشا فڵانە کەس کوٙگەیەنی؟ واتش هەڵای ژەنیم ناردیٛنە.
فرەو جارانیچ بە دەمو ئاژەڵی و پەلەوەوری و دار و درەختی و وەرزیٛو سروشتیوە واچیاینیٛ، وەلیٛ گوزارە ئەو دڵ و دەرونو ئانزانی مەکەرانیٛ، نمونە: بزە پەی شەوێو یاگیٛ ویٛش پاکە کەروٙوە. یانی بزە پا بیٛزوانی ویٛشەو چیٛرو وێش پوختە مەکەروٙنە و وەختێو موسورە، ئەی ئانزان چی پاسە نەکەروٙن، گردو ماناکیٛ پەی پاک و پوختەگیٛرتەو ویٛمانەن.
یاگیٛ شابازا کوٙرکوٙریٛ وازا. قاڵاو پڕا، قشقیٛڕە یاگیٛش. گرد هەورێو وارانش نیا پۆ . جوجەڵیٛ وەهاری پایزەنە مژماریانیٛ.
دلیٛگەر و کورەکو مەسەلیٛ هەورامییٛ پیٛسەنە جامیٛوی هەکە ویەردەو میلەتو هەورامانی و پەیوەندیە کوٙمەڵایەتیەکانشان نیشانە مەڎوٙ، ئەزمونو تاقیکەردەیەو هەزارەها ساڵان چەیوەڵتەری ماروٙوە وەروچەمان، تائیسەیچ خەڵکو هەورامانی پیٛسەو یاسایێوە ملچیٛرو مەسەلیٛ هوارامییٛنیٛ، پەسەندەش مەکەرانیٛ و بە گوٙشش مەکەرانیٛ، فرەو وەختی جەیاگیٛ ویٛشەنە بەکارشان ماوەرانیٛ پەی چارەسەرو گرفتەکانشان: چیٛرو لوٙسیٛو لوە بتاویش. خوٙ مەڕە نەپەنگیانی. لکێوە بە دەس کریوٙوە چی گنوٙ دڎانا؟
پەی هوٙرگیٛرتەی دەرس و پەنڎی و چارەسەرو گرفتان، گیروٙدەیی، ڕیشچەرمیٛ و پیاماقوڵەکیٛمان کەلک جە مەسەلیٛ هەورامییٛ هورمەگیٛرانیٛ، وەختیٛو موچیاری ڕوٙڵەکانشان مەکەرانیٛ، تا وەچەی تازە گوٙش بدارانیٛ پەی وەڵینانشان و بزانان چیٛش گوزەرش کەردەن “پیرێت نەبوٙ لوە پیرێ بسانە “.
ئاوەزو ڕوٙشنویری و ژیوگەی جیاواز و جوگرافیا و سیاسەتو فیسپەگای چنڎە نونگێوەنیٛ پەی جیاوازی دلیٛگەرو ماناو واتیٛ وەڵینان، یانی هەر میلەتیو بەپاو یاگیٛ ژیوایش و ئاوەز و ژیریشان و ویرکەردەیشانوە مەسەلەکیٛشان جیاوازیٛنیٛ. پاسەبوٙ گرد میلەتیٛو مەسەلیٛ تایبیٛ و جیاوازیٛ بە ویٛشان هەنیٛ، نەک جەبارو دلیٛگەر و کورەکو مانایوە گیٛرە جەبارو تەشکو دیمو بەریچەو. شوٙنەو ئانەیچەرە فرە ئاسایین هەکە مەسەلیٛ هامبەشیٛ و هام مانای دلیٛ میلەتانە بانە:
نمونە: زوان بازە سەرەم سڵامەت (لسانک حصانک، ان صنتە و صانک) ئینە مەسەلێوە عەرەبیەنە ماچوٙ” زوانت پاریٛزەرتا، ئەگەر پاریزنات، پاریزنوٙت” .
دیوار چەنی توٙما، پاسار بژنەوە . خەسو لەگەڵ تۆمە بوکێ گوێت لێ بێت.
هەرپاسە بە پاو دلیٛگەری و کورەکی متاومیٛ مەسەلیٛ هەورامییٛ بەشیٛ بکەرمیٛ پەی چنڎە جوٙریٛوە: مەسەلیٛ هەورامییٛ ویەرینیٛ، تاریخییٛ، سیاسییٛ، ئابورییٛ، کوٙمەڵایەتییٛ، پەی نمونەی دلیٛ مەسەلیٛ هەورامییٛ کوٙمەڵایەتیی یام فیسپەگای متاومیٛ ئا مەسەلان بواچمیٛ هەکە باسو ژەن ئاردەی، یانەداری و هامسایی و میٛمانداری و جلو بەرگ و سیپاڵی مەکەرانیٛ…هەنیچتەر. هەر مەسەلیٛوە هەورامیە حکایەتێوە یام پەندێوەش ئینا پەشتیوە و ئیستەیشاوە گرانەن چون گەشت و گیٛڵو هوروشکنایش گەرەکە، جوٙیایش گەرەکەن، نمونە: خواجە سوڵتان مەحمودی گەورەتەرەن. گیٛسکەکەو هەیاسین. تفەنگەکەو حسینە زەردی. خەڵاتەکەو حەمەزەمان بەگیەن.
مەشوٙ هاگاداریٛ بیمیٛ مەسەلیٛ هەورامییٛ “واتیٛ وەڵینان ” جە قسە زلا یام قسیٛ وەشیٛ _ قسیٛ قمیٛ _ قسیٛ نەستەقیٛ ” جیانیٛ، چون واتیٛ وەڵینان بەنرخیٛنیٛ و چەسپیاینیٛ، وەیشان دیار نیەن، گردو میلەتی وەیشانەن، مانای فرە قوڵەو وەرپانەشان هەنەن، وەلیٛ قسیٛ قمیٛ وەختو قسیٛ کەردەینە جەلاو خەڵکی قسە وەشیوە هەر چا دەمەنە مەکەرانشان و وەیەکیچشان دیارەن، پیٛسەو قسە وەشەکا بارام بەگی و سالەو عەولەی هانەگەرمڵەیی. هەرپاسە مەوینمیٛ مەسەلیٛ هەورامییٛ بڕێ قسیٛ نەسەقیٛ(ئیدیەم) شان تیٛکەڵیٛ بییٛنیٛ و سەخت جە یوٙیشان جیا مەکەرمیٛوە، مەشوٙ کەسیٛ بەڵەدیٛ سەرو ئی بابەتیە وشکنای و جویای بکەرانیٛ تا بە جوانی مەرز بنیارە پەیشان، پەی نمونەی ئینیٛ ئیدیەمیٛنیٛ کە لاو واریوە منویسوشان، نەک مەسەلیٛ هەورامییٛ(شوشیم جما. دەسو ویٛم پیس نمەکەرو. کەکێ نمەبوٙ میٛمانەش. دانش بنەو داری بیٛگەڵای. لەیرە سەختەن. کوٙرناشۆ. نیاش وڵەو وایوە. گوشیٛش ماڵیٛ وستیٛنیٛ. هەنیچتەریٛ).
د.ناجح گوڵپی. کڵاسو یەریٛ زوانو ئینگلیزی، ویٛرەگانە، زانگاو هەڵەبجەی.
ئی باسەمە ساڵەو 2018 نویستەن، ئیسە لوانیشۆ پۆرە تەنیا پەی وەش کەردەی ڕانویسەکەیش وەڵایچش مەکەروە. 27/12/2021
