وەز تەکنای
باخ و باخداری و دار و درەخت وەی کەرد٘ەی بەشیٛ جە فەرهەنگو خەڵکو هەورامانین و چەنی ونیٛشا تیٛکەڵ و ئامیٛتەن.
ئا ڕوە هەکە ئینسانی هەورامی پاش نیا دلیٛ مەید٘انو ژیوای و چەنی دار و درەختی و گیاندار و بیٛ گیانی هوٙگر بی، دەسش دا ئاوەد٘انی و ئاوەد٘ان کەرد٘ەی و ئاوەد٘انی و ئاوەد٘ان کەرد٘ەی بی بەشی هەقەتینو ژیوایش.
ئینسانی هەورامی سەرو تالیم و موٙچیاریە نەختەکاو گەورە پیری و ژیریش، یانیٛ حەزرەتو زەردەشتی کە فەرماووٙ بە دەسنەمامیٛ و دار و درەخت وەڵاتیتا ڕەنگین و ئاوەد٘ان کەردیٛوە و بیٛ دلیل و سەبەب دار و درەخت نەبڕدیٛ و ئەگەر کەسێ بیٛ دەلیل و سەبەب تاقە درەختێوە بڕوٙ و جیایش چوار نەمامیٛ نەنیوٙوە تا لانی کەم یوٙشا سەوز بوٙوە پیٛسەنە ئینسانیٛش کوشتە بوٙ، دەسش کەرد٘ ئاوەد٘ان کەرد٘ەی وەڵاتیش و باخ و باخاتی سەوز و ڕەنگین و تەڵان و بەند٘ەنی ئاوەد٘انش ڕازناوە و ئانەن هەر یاگێوە هەورامی زوان ژیووٙ ئەچاگە ژیوای و ئاوەد٘انی هەن و بە چەم وینیش.
هەورامی زوان جیا چانەی یاگیٛ ژیوایش بە باخ و باخاتی وەش و سەرسەوز ڕەنگینا، قەراخو گرد٘ دەگیٛوەشەنە پەڵیٛوە تفیش پەی خەیریٛ نیەنیٛ تا ڕاویەر و مەل و موٙر و باڵدار و بیٛ باڵ چەنەشا وەروٙ. ئاد٘یٛ پی هەرمانیٛشا هەم فەرهەنگو بەخشای و دەسند٘ەیشا پەرە دان پەنە و ڕیٛک وستەن، هەم سەد٘ەقەی جاریەشا پەی ویٛشا وستەن ڕا.
نیازما پی وەرواتەیە عەرزتا کەرو هەورامی زوان ئاوەد٘ان کەر و دەس و پەنجە نەخشینا و هەر یاگیٛ بلوٙ سەربار نیا و ئاوەد٘انی و فەریٛحە وزوٙ وەڵاتی.
هەر یاگیٛ هەورامی بوٙ دار و درەختیچ هەن و هەورامی زوانەکیٛ پەی گرد٘ چیٛو درەختی چە پەی نیایش، چە پەی وەی کەرد٘ەیش، چە پەی سەمەر هوٙرگیٛرتەیش بوٙنیٛ و بەزم و بیساتیٛ تایبیٛشا هەنیٛ و هەرکام چی چێوا فەلسەفە و مەرامی تایبەو ویٛشا ئینا پاڵشانە. تیسمایل: فەسڵو هوٙرگیٛرتەی هەناری هەنار تەکنایرەی، ڕوٙگنار گیٛرتەی، تشە هەنار وەش کەرد٘ەی، کولتان نیارەی و … باوا، فەسڵو تفانە دوٙشاو گیرنای و هارد٘ە تف وەش کەرد٘ەی باوا، فەسڵو هەنگوریٛنە کارەوان کەرد٘ەی، هەچکوچ وەش کەرد٘ەی، شەربەت و شیرە گیٛرتەی هەنگوریٛ باوا، فەسڵو هەنجیرانە لەپوٙرت وەش کەرد٘ەی و هەنجیر وشک کەرد٘ەی باوا. پاڵو ئی گرد٘ چیٛوانە بەخشای و کاسەهامسای کەرد٘ەیچ ویر مەشوٙوە.
فەسڵو یاوای وەزایچەنە وەز تەکنای، مژگە بەرئارد٘ەی، گیٛتە مەژگە وەش کەرد٘ەی و … باوا.
جە دلیٛڕاسەو هامنینە و بە زیای گەلاویٛژی هەوا وەرە وەرە ڕوە منیوٙ فیٛنکی و شوٙنەو گەلاویٛژیرە وەزی جە کارد٘ەوەژیٛ ترازیا و کەم کەم ویٛشا وەر مد٘ا و کانەشا سیاو بوٙوە. مانگیٛ شوٙنەو گەلاویٛژیرە ئا وەزە کەمکوٙڵیٛ کە یوٙ ئەجوٙش بە عەمرشا ویٛشا وەر مەد٘ا، جە تاوەو سەرد٘اینە کەم کەم ویٛشا وەر مد٘ا و دەم ترەکیٛ با. وەزی بە دەم ترەک بیەیشا دیمەنیٛ فرە فرە وەش بەخشا بە باخ و باخاتی و مزانی ئامای سەمەرو یەک ساڵ ڕەنج و زەحمەتی مد٘ا بە ساحیبیشا. بە واتیٛوەتەر دەم ترەک بیەی وەزا زەرد٘ەخویٛوە مەکین و شیرینا بە ساحیبشا و بە زوانی بیٛ زوانی ویٛشا ماچا: “مزانی، ئانا یەک ساڵ زحمەت و مەینەتت نیشت سەمەر و مەبارەکت بوٙ!”
ئاخر و ئوٙخرو گەرد٘ی خەرمانانی و ئەوەڵ مانگو پایزی وەزی خاس یاوا و نوٙبەو تەکنایشا یاووٙ. وەز تەکنای جە هەورامانەنە حاڵ و هەوایە یەکجار وەش و دڵنشینش هەن و جوٙغرافیاو هەورامانی وەز تەکنایش بە پاو یاگەکایتەری تایبەتەر و دڵنشینتەر کەرد٘ەن و ئانیٛ کە ئەوسا ئی چیٛوشا بە چەم دیەن خاستەر یاوانە مەرام چیٛشا و چیٛش ماچمیٛ.
ساحیب باخەکیٛ ڕویٛ دویٛ ڕویٛ وەڵیٛ وەز تەکناینە، مشیوٙم باخەکاشا ئاماد٘یٛ کەرا. ئەگەر باخەکیٛشا شیٛخەڵ و گژ و گیواوشا چەنە بوٙ، مشیوٙم بە داریٛ دروناش و پاکش کەراوە تا وەزەکیٛ خاستەر چنیاوە و کەمتەر دلیٛنە بشا، ئەگەر دەرە و جویٛ ئینی پاڵ یا وەرو باخیشانە، مشیوٙم “ماش”یٛشا پەی وەشیٛ کەرا (ماشیٛشا پەی گیٛراوە). ماشیٛ ئا وەرپەنگیٛنیٛ کە بە سەوە، کەلتەلە (کەرتەلە)، توٙڕە، دەسەچینە یا دار و چوٙ وەشیٛ کریا و نمازا وەزەکیٛ ئاوی بەروٙشا.
ئا ڕوە کە قەرارا وەزی تەکیا، سەرو قەراری وەڵینی، ساحبیٛ زو کە هەڵای وەرەتاو نەکەوتەن، شەنیەر بە دویٛ شەنیٛ (یوە کوڵە و یوە دریٛژە) کە نیەنیٛش سەرو شانەیش مزیوٙ دیار و ساحیب باخیچ بە ساحب و سەواخەیری گەرم ملوٙ پیٛوایشەو. شەنیەر بە پاو تەجرەبە و مەزند٘ەیش یام لای سەری باخیوە یا لای واری باخیوە دەس پەنە کەروٙ. بە تەقەو ئەوەڵ شەنی، خا و خیٛزانو یانەی وەشیشا گنوٙنە و بە کەلتەلیٛ و سەتڵیٛ و دەسەچینیٛ و … گنا جم و جوڵ و ئاما و لوای و دەس کەرا وەز چنیەی. فرەش پەنە مەشوٙ کەم کەم قەوم و کەس و کار و هامسا و بەرهەمسایچ وارسیٛ با و دەس کەرا یارد٘ی و دەسبار دای. هەر سەتڵ و کەلتەلە و دەسەچینەی پەڕا و ئینا ڕاوە و وەزەکا یاگیٛوە دیارەنە کەرا “کوٙما”.
کوٙما ئا تەپو وەزانە هەکە هەیا هەیا و سەتڵ سەرو سەتڵی و کەلتەلە سەرو کەلتەلەی و دەسەچینە سەرو دەسەچینەی کریا سەرش و وەرە وەرە کوٙما پیٛسە چەنی گوند٘ەڵە وەرو دلیٛ وەرویٛنە تلنیش و گەورە بوٙ، پاسە گەورە بوٙ و بەرز بوٙوە.
ئیجا ئەگەر ساڵە سەمەر بوٙ، ساحیب باخ بە هەر جارێ کە وەزی ماروٙ و کەروٙ سەرو کوٙماکیٛ و ئەی کوٙماکیٛ گەوریٛ بییٛنە و پەرەش ئەسان، گەز گەز باڵا کەروٙ و کەیفشا و دڵەنە شوکریٛ خود٘ای وجاروٙ.
ئەچی قاو و قیل و هەرا و مەزاتو وەز تەکنای و وەز چنیەینە، ئەچی خوڵک و تەوازوع ئەرمانای چەنی ڕاویەری و میٛمانانە، ئەچی تیونای زاڕوٙڵانە کە دەورو باخینە هوٙرتوتیەنیٛ بەڵکو ساحیب باخ کیسە گولانەکاشا پەڕیٛ کەروٙ وەزی، خاتونەو یانەی بیٛ دەنگ و بیٛ وەنگ خەریکەو نان و چاشت وەش کەرد٘ەی و ڕیٛک وستەی تفاقینە و دەمو هەرماناوە ڕەنگا دڵەنە سەد٘ نەزر و نیازیٛ و شوکریٛ خود٘ای وجاروٙ بەڵکو شەنیەر بیٛوەی و بیٛمزەڕەت وەزوٙرە و سەمەرو ئیٛساڵیشا بە دڵی وەش و لاشەی ساق بوٙ نەسیب.
خاتونەو یانەی وەختیٛ تفاقش حازر بی و واد٘ەو نان وارد٘ەی یاوا، ڕەنگا ڕوەو شەرمی و نەزاکەتیوە تاخایت نەتاووٙ نامیٛ پیاکەیش بد٘وٙ، چڕوٙ: “پیاکە نان حازرا و بەیدیٛ نان وارد٘ەی!”
ساحیب باخ چڕوٙ شەنیەری تا وەزوٙرە وار و بلوٙ دەس و پل شوٙروٙ و بێ نان وارد٘ەی.
سفرە یاویوٙرە و هەرکەس هەویٛڵەنە بوٙ چە هەرمانکەر و چە بەتاڵ، مەیا سەرو سفرەی و دەورو سفرەی مد٘ا. ئیجا مد٘یەی بوەو چاشتیٛ وەشیٛ دریا دەماخشارە و مەسیٛ و حەیرانیٛش وستیٛ! چاشتیٛوە کە گیٛرە نمونەش کەم بوٙ.
ئینا خاتونەو یانەی بە سەلیٛقە و سامانی وەشش دەورییٛ قەتار مد٘وٙ و بە کەوگیریٛوە ڕوٙحین ئا شوٙشیەرە کە بە هەڵقە پیازی و ئاڵەت و زەرد٘ەچوٙ و ڕوٙگنار و هەزبە کویلیٛ سورش کەرد٘ەنوٙ، ئوٙسایانە و هەر جە شەنیەریوە پیٛسە سەرقافڵەو ئی کاروانیە گیٛرەش پەنە تا یاووٙ زاڕوٙڵەی گوڵانەو یانەی، کەروٙرە پەیشا و ئاد٘یچیٛ بە دەسە نیمە تاڵ و نیمە سیاوەکاشا دڵیٛ بیٛ خەم دەس کەرا نان وارد٘ەیە کە ڕەنگا چند٘ ساڵیٛ جارێ پەیشا نەلیٛویوٙ نانی چامنە وەرا! دیارا ئی سفرە و خوانە و ئی نان وارد٘ەیە کە ئەچی ڕوٙنە پەی وەز تەکنای تەد٘ارەک دریوٙ، ویٛش سوکە جەژنێوەنە کە تام و لەزەت و تاریفیٛش نە بە دەم، نە به قەڵەم مەدریا و مەوجاریا.
شوٙنەو نان و چای وارد٘ەیر ئانیٛ هەکە هەرمانە کەرا با بە دویٛ بەشیٛ. بەشیٛ وەزی چناوە و بەشیٛچ وەزەکا پاکیٛ کەرا. وەزە پاقلیر و کەمکوٙڵەکیٛ جیا کریاوە. وەزە پاقلیسەکیٛ شەند٘یٛ کریا و دریا وەرەتاو تا نەخمریا. وەزە کەمکوٙڵەکیٛچ شوٙنەو دویٛ یەریٛ ڕوارە پاکیٛ کریا.
ئیجا شوٙنەو عەسریرە کە ئیٛتر واد٘ەو هەرمانیٛ و وەز تەکنای تەمامیوٙ، شەنیەر وەزوٙرە و ئا هەقە کە پەیش دیاری کریان، دریوٙش پەنە. شەنیەر ئەگەر ئەچاگە هەرمانەش نەمەنیٛ بوٙ، شەنەکاش منیوٙ شانەوە و ملوٙوە پەی یانەی تا سەوای هەمدیسان بلوٙ پەی وەز تەکنای باخیٛوەتەری. هەقو شەنیەری یا زەڕی نەختا یا بە پاو ئا وەزانە کە تەکنوٙشا و هەرچی وەزی فرەتەریٛ تەکنوٙ، وەزی فرەتەریٛش گنا. ئی هەقە، هەقیٛن کە شەنیەر و ساحیب باخ ویٛشا ڕیٛکیٛ گنا سەرش. یا زەڕ دیاری کەرا یا وەزی.
دمای ئانەی کە شەنیەر هەقش دریا پەنە و لواوە پەی یانەی، ماباقی ئا وەزا کە مەنیٛنیٛ، چنیاوە. ئیجا دیسان ساحیب باخ و زاڕوٙڵیٛش سوڕیٛتەر وەرا دلیٛ باخیرە تا ئەگەر یاگیٛوە خاس نەچنیابوٙوە، یا یاگیٛوەشا ویرە شیەبوٙ، چناشوٙ. ئەپی گیٛڵایە دماینەیە ماچا “پاشاروٙ”. پاشاروٙ وەڵیٛ شاروٙینە کریوٙ و ساحیب باخ پەوچی پاشاروٙ کەروٙ تا جە پاک و پوختە چنیایوٙ وەزەکاش دڵنیا بوٙ.
شوٙنەو پاشاروٙیرە نوٙبەو شاروٙی یاووٙ. دیارا ئەچی وەخت و واد٘ەنە زاڕوٙڵیٛ ویٛشا حازر کەرد٘ەن پەی شاروٙی و وەختیٛ ساحیب باخ ئیزنو شاروٙی مد٘وٙ، گرد٘ دەس کەرا شاروٙ کەرد٘ەی و هەریوٙ چویٛ گیٛرا دەسشاوە و ئانە گەڵان مد٘اشوٙ لا، ئانە وڵە کەڵەک و شیٛخەڵا وشکناش، ئانە ئاوی و دەرەن چیٛر و چوەرش کەرا شوٙنەو وەزارە و …
پی جوٙرە وەز تەکنای تەمامیوٙ و ساحیب باخ هەرچی جە ویٛشا زیاد٘یٛشا با یا کەراشا مەژگە و ورەشاش یا بە وەزی ورەشاشا.
سوبحان ئەمینی (هانەگەرمڵە)
١٤٠٠/٦/٢٧ کوٙچی ڕوٙجیاری
