سه‌رو مه‌زاره‌و هێدایه‌تیوه
یوسف ئێسحاق پور
هۆرگێڵنای: داریوش ڕە‌حمانی
((که‌سانێو هه‌نێنه بیس ساڵه‌ییوه مه‌گنان گیانگه‌شت.)) ئه‌ئینه قسێو سادق هێدایه‌تینه. گه‌وره‌ته‌رین نویسه‌نده‌و ئێرانی تازه‌ی، که‌سێو که رێک شیوکه‌ردو [شه‌رح] ئه‌ئی کیانکه‌نشتیشه نویسته‌ن. گردو ئه‌ئا چاچۆڵه‌بازییانه که وزیاینێنه گه‌ڕێ تاکه‌تێ گوایا په‌تاو هێدایه‌تی نه‌گنۆن ئه‌و گیانو که‌سیی و وێکۆشته‌یش به پێشئامایێ شه‌خسیی بدریۆنه قه‌ڵم په‌ی ئه‌ئانه‌یه بییه‌ن نه‌واسته‌نشان ئه‌ئی خاڵانه بوینان: جه ژیوای بێزار بێنه، وجودش نوقسانش بێنه، شێت بێنه، کلیش بێنه و ئه‌وه‌مه‌نه‌و جه‌میه‌ی ده‌وران ویه‌رده‌ی بێنه. ده‌ی که چێش؟ هه‌ر بهرویرێو [ئه‌سه‌ر] ئه‌پێسه‌نه. هه‌ر بهرویرێو، ئه‌وه‌که‌وتو [بازتاب] زڕیایوه‌و ناشه‌خسیته‌رین توخمه‌کاو ژیواو ئینسانین جه قاڵبو تاقانه‌ته‌رین و شاریاوه‌ته‌رینیشان. ئه‌ڵبه‌ته هێدایه‌تو زینده‌به‌چاڵی، فه‌ردێو به چه‌مو [مانا] باوو که‌لیمێ نه‌بێنه.
وه‌رچه‌متاریه‌ی بێده‌رمان که هیدایه‌تش هۆرنیا تاکه‌تێ دماو ژیوایه‌ی ده‌ردینی -که ساڵه‌و 1903 تارانه‌نه ده‌سش په‌نه‌که‌رده بێنه- ساڵه‌و 1951 ی پاریسه‌ن وێش بوکشۆنه‌وه، چێوێو فره‌ته‌ر ئه‌و وجودو هیدایه‌تی بێنه. ئاد وێش به ((چوی هه‌ر دوه‌سه‌ر پیس)) مه‌زانا. ئینسانێو که ((ئیشتێباهیی ئامان دونیا، ئه‌چیگه‌نه جیامه‌نه و ئه‌چوگه‌نه تار نریا.)) ئه‌ئی ((چوه)) عه‌ینو بژیوو ئادی، عه‌ینو ئیرانی تازه‌ی، سه‌رو خێڕێوه مه‌رزیێوه ئالوچابێره، ئالوچیا مابه‌ینو وه‌رکه‌وت [غه‌رب] و وه‌رئاواینه [شه‌رق].
هێدایه‌ت نویسه‌نده‌و ده‌ورانو تازه‌گه‌ریو ئێرانی بێنه، تازه‌گه‌رییه‌ی وه‌رپه‌نه‌‌‌نه‌گیریا و ناچاری. وه‌ختارێو ده‌ورانو مودێڕنیته‌ی؛ چه‌نیو عێلم، تکنیک و سه‌رمایه‌داری، چه‌نیو ئاوه‌زداری، ئه‌قل و سه‌نجنایو ئینتێقادیش ئوروپاو سه‌ده‌و حه‌فده‌ینه ده‌سش په‌نه که‌رد، ((ته‌مه‌دۆنه گه‌وره‌کانو وه‌رئاوای -به واته‌و داریوش شایگانی- تاق و سرمیچ وێشان داره‌ڕا که‌رده بێنه، ئیتر چێوێوشان نه‌بێنه بسازانێش بێژگه‌م ژاواو ویه‌رده‌ی، بێژگه‌م لار و گێر لوای و ئه‌وه‌تاویای.)) وه‌رئاوا ده‌رانێو تازه‌ش ده‌سپه‌نه که‌رد و فره‌ش پوه‌و نه‌شینه تاپۆ و ده‌سه‌ڵاتش پاناییو دونیایش گێرته‌ره. ئیران هه‌رچه‌نده نه‌که‌وته‌نه دلێو هاره‌و داگیرکاری [ئێستعمار]، جه ئه‌وه‌مه‌نه‌کانو ته‌مه‌دونو وه‌رئاوایچ بێبه‌ش نه‌مه‌ند. ئه‌سڵه‌حه و که‌ل و په‌لی سه‌نعه‌تی و نمونانیه‌ی قه‌ره‌ت و سه‌قه‌ت جه تکنیکی وه‌ئاوای، جه دانش و ئه‌ندیشه و به‌رویره فه‌رهه‌نگیانو وه‌رئاوای، یاوایره ئیرانیچ. سه‌رئه‌نجام، ئیرانیچ، هه‌رچه‌نده به ئه‌سپایی به‌ڵام به‌بێ یه‌ک و دو دلێو بازاره‌و دونیاو وه‌رئاواینه قوت دریا. ڕوێو گردی یاواینه ده‌وره‌و ((ته‌مه‌دونه پرشنگداره‌که‌یشان)) دماییش ئامان. ئه‌گه‌ریچ چێوێوش چه‌نه مه‌نده‌نوه ئیتر ئا دیارگا بێ وێنه نییه‌ن که جه‌ماعه‌ت چیوێو بێژگه‌م ئانه‌یه نمونێوته‌رشان نمه‌ژناسا. هوایێو‌نه که گردی چه‌نه‌ش مه‌ژیوای ئیتر دیاردانێو نابارێ وێشان ئه‌نمانا بێنه. چه‌مه‌کان عاده‌تشان که‌رد چێوان تازێ بوینان و ده‌نگان تازێ مه‌یاواینه گۆش.
وه‌رئاوا جه ئیسته‌یوه و شهود ی بڕیه‌بێش و ئیتر عاڵه‌مو سه‌رینیش [مێساڵ] نمه‌ژناسا. په‌ی ئادی هه‌رچێو بێنه ئه‌شیا [چێو/جێنس] بێنه. هه‌ر ئه‌ئی جوره دییایه په‌ی دونیای بێنه که وه‌رئاواوه-که ویه‌رو ئیقتسادی، تێکنیکی و نزامیوه سه‌رده‌ست بێنه- ڕوه‌ش نیا ئه‌و دونیاو ئه‌وسایینیو وه‌رکه‌وتی و تره‌کیش وسته‌نه. هه‌رچه‌نده هه‌ڵای هینه‌و ئانه‌یه نه‌بێه پێسه‌و ته‌نیا سه‌رچه‌مه و کوڵه‌کێو ئه‌ئی دونیای بسه‌پیه‌ونه؛ که ئه‌ڵبه‌ته په‌یچش نه‌بێنه چونکه‌تێ دونیاو ئه‌شیای هه‌ستیشناسیێوته‌ریش مه‌واست و شۆنه‌و ئاسوانێوته‌ریوه بێنه. په‌وکه‌تی ئاما بێنه تاکه‌تێ وه‌رکه‌وته‌نه ته‌نیا پێسه‌و سه‌رانتۆێو که مه‌نیشۆن سه‌رو نیشته وه‌رینه‌کان، سه‌رو هه‌ستیشناسییو وه‌رکه‌وتیه‌کانوه، که هه‌ستیشناسییو عاڵه‌مو سهریینی بێنه، بنیشۆنه به‌بێ ئانه‌یه بتاوۆن ڕێخه‌نه جاکه‌نش بکه‌رۆن و یا به نۆبه‌و وێش دلێو قوڵایی گلێرگاو وهرکهوتینه ڕیخه بکه‌رۆنه‌ره. ئه‌چیگه‌وه بێنه ((ترازیای)) ده‌سش په‌نه که‌رد. یانی که‌وته‌یو لاپاڵو یۆو دوێ دونیایان و جیاوه‌بیه‌و ده‌رونیو دوێ دنیایان؛ دونیاو بینشانو عێرفانیو عاڵه‌مو سهریینی، دونیایێوه‌‌ته‌ر که گردچێو وه‌رانوه‌رو وینگایشوه مه‌کریا به ئه‌شیا.
واردهی [به‌رخورد] به وه‌رئاوای، گردو بژیویش جه وه‌رکه‌وته‌نه چیر و چوه‌ر که‌رد. سه‌رئه‌نجامیی سیاسیی- تاریخییش ئیرانه‌نه ئینقلابو مه‌شروتیه‌تی بێنه: خه‌ڵک ئازادیش مه‌واست، شۆنه‌و ده‌سه‌ڵاتو قانینیوه و ئه‌ره‌مه‌رزناو ده‌و‌له‌تی مێللیوه بێنێنه؛ ئاسایششان مه‌واست وه‌رانوه‌رو بێ ئاسایێشیی، شێویایی، هه‌ر یۆ په‌ی وێشو ئاژه‌یو که بیه‌بێنه قاربه‌قاریو هیزه ئیستبداتیه‌کانو ده‌رباری، مه‌ڵڵایان و گه‌ورانو ئیلات و عه‌شایری. لاساریو ره‌زا شای ده‌وڵه‌تی مێللیی، ده‌زگای هوقوقی و ئاسایێشش مه‌رزناره ئه‌ڵبه‌ته جه ته‌شکو ملهۆڕییه‌ی ڕۆشنی وه‌رکه‌و‌تیینه. به‌ڵام ئه‌ئا چێوه به‌دیل ناما ئازادی بێنه و هه‌رمانه‌و سادق هیدایه‌تیچ – به قه‌وڵو شاهرخ موسکوب ی- عه‌وارێزو شکه‌ست جه به‌دیل ئاماو ئازادی بێنه.
هه‌رمانه‌و هیدایه‌تی، هه‌رپاسه حه‌کایه‌ت ئه‌چانه‌یشه مه‌که‌رد هه‌که دوێ دیاردێ، ڕاکێشای [جازبه] و فو [ئه‌فسون] وێشان جه ده‌س دان. هه‌م دونیاو باوه‌ڕانو مه‌زهه‌بیی و عێرفانیی که ئیتر ئه‌جیێت ئه‌وه‌که‌وتو [بازتاب] کۆنه‌پریسیی ویه‌رده‌ینێ، و هه‌میچ دونیاو ڕۆشنگه‌ریو وه‌رئاوای. چونکه‌تێ وه‌راوا ده‌ورێوه‌نه که هیدایه‌ت ئه‌ژناساش، وه‌رئاواو ده‌ورانو یارانو دانشنامه‌ی [فه‌رانسه] یا وه‌رئاواو ده‌ورانو فاوستو گۆته‌ی-هامده‌وره‌و ئینقلابو فه‌رانسه‌ی- نه‌بێنه. ئه‌چی وه‌رئاوانه ئوردوگاکانو مه‌رگی سه‌ره‌شان هۆردابێنه و ڕومه‌تی تازه‌و تاقی [فه‌رد]، ڕومه‌تو گێرێ گۆر سێمساو مه‌سخو کافکای بێنه. که هیدایه‌ت هۆرش گێڵناوه سه‌رو فارسیی و چه‌نیو واتارێو درێژی جه‌باره‌و کافکایوه وه‌ڵاوشوه که‌رد. هیدایه‌ت ڕومه‌تو [چهره] وێش جه ته‌نایایی کافکاینه و به قه‌وڵو وێش ئه‌چی ڕاسینه ویناوه که: ئینسان مه‌جبوره‌ن شۆنه‌و ته‌ڵ و سه‌رته‌ڵیره [موتڵه‌ق] بڕه‌مۆنه به‌ڵام به ده‌س هاڵی بگێڵۆنه‌وه.
پانه‌یچوه ئوروپا، پارسو ئه‌وساییش مه‌ژناسا و ئه‌ئی ئه‌ژناسایچه، هێدایه‌تش به ئێرانو ئاریائیان، به ده‌ورانو وه‌ر جه ئیسلامی و وه‌رو جه په‌لامارو عه‌ره‌بان که گۆمان مه‌شێنه به‌یانگه‌رو کێبه‌ی ئه‌سیلو ئیرانیو ئادی بێنه، ڕوانه که‌رد. هێدایه‌ت په‌ی وانایوه‌و زوانه ئه‌وسایینه‌کان لێره‌ش وست کار و ده‌سش که‌رد به نویسته‌ی جه‌باره‌و پارسیانی قه‌دیمیوه. ئاد وێش به ئیرانی یانی هێندیی-ئوروپایی مه‌زانا په‌وکه‌تێ کێشیاره په‌ی هێند و ئوروپای به‌بێ ئانه‌یه ڕایێو په‌ی به‌رئامایش ئه‌چی وه‌ربه‌سیه بێزۆنێنه‌وه. ئوروپا، ئوروپاو کافکای بێنه هه‌رپاسه که وێرانه‌کانو پارسی دوێ سه‌دێ وه‌ر ئه‌چانه‌ینه یاگێو په‌یدابیه‌و خه‌یامی. واتارێو که هیدایه‌ت جه‌باره‌و خه‌یام و کافکایوه، ئه‌ئی دوه ده‌لیلو ڕا و هامده‌می وه‌رکه‌وت و وه‌راوایشوه نویست جه وینگاو ئادیوه به‌ڕاسیی نماناو و ڕه‌وایه‌تکه‌رو عاڵه‌مێو بێنه که دڵش مه‌واست ببۆنه‌ش. هێدایه‌ت وه‌شش مه‌ئاما ئه‌و زوانی کۆڵ و ڕێکو ئه‌ئی دوه که‌سیه. ئه‌چانه‌یه که گردو باوه‌ڕانو به‌شه‌ریشان به هیج مه‌گێرت وه‌شحاڵ بێنه. هه‌رچه‌نده نه جه بارسوکییه‌ی ڕۆشن که وجودو یۆویشانه مه‌ویناش ڕاش بێنه‌وه و نه جه قوڵیێو که وجودو ئه‌وته‌ریشانه بێنه. هێدایه‌ت هه‌ساره‌ی سه‌رگه‌ردانو مه‌نزومێوته‌ر بێنه، مه‌نزومێوه ئه‌چامنه نه‌گبه‌ت و کرۆڵ که تاخێت به عێنوانو نویسه‌نده‌یچ ده‌ره‌تان و تفاقی ئه‌چامنه‌شانه ڕیک نمه‌ست په‌یش.
ئێرانه‌نه تا ده‌سپه‌نه‌و [ئاغاز] سه‌ده‌و بیستی، ئه‌ده‌بیاتی سوننه‌تیی ڕه‌وتی زاڵ و سواری ئه‌ده‌بیی بێنه: شیعرێوه دماپاکه غه‌نایی و عێرفانییه و په‌خشانێوه که‌یل ئه‌و موچیاری و نه‌سێحه‌تی به‌ڵام هاڵیی و هه‌‌واڵه ئه‌و ئامیان و مایه‌یه ڕاسیین که بالۆره‌واته‌ی و وڕاجی میرزابنویسان و شاعیران ده‌رباری ئه‌و هاز و هێزشان وسته بێنه. به واته‌و شاهڕۆخ مسکوبی دمایین مه‌له‌کوشوعه‌راو ئێرانی یانی به‌هار زه‌مانێوه‌نه مه‌ژیوا که یۆوه‌مین شاعیری مودێڕنو ئێرانی هه‌رمانه‌کێش ده‌سپه‌نه که‌ردێ بێنه. ئه‌ئی یۆوه‌مین شاعیره مۆدێڕنه یانی نیما پێسه‌و گردی چیرو ته‌ئسیرو ئه‌ده‌بیاتیی وه‌راوایینه بێنه چونکه‌تێ زانای زوانیه‌ی وه‌راوایی –که ئا ڕوانه ئه‌غڵه‌ب زوانو فه‌رانسه‌یی بێنه- خه‌ریک بێنه ببۆنه به به‌شیێوی حه‌تمی ئه‌و ژیواو ئه‌دیبه تازان.
مه‌شیایا جه سوننه‌تی ئه‌ده‌بیی که ئیتر هاز و هێزش نه‌مه‌نده‌بێنه ببڕیه‌ینه ئادیچ ئاژه‌یو‌نه که زینده‌گییه‌ی تازه نه‌بێنه وه‌ره‌چه‌مانوه و ماناو گیناکه‌نشتو زینده‌به‌چاڵه‌ی که مه‌رگیج نمه‌ینه لاشه‌ره، ئه‌ئینه‌نه. چێوێو نه‌واڕیابێنه بێژگه‌م ئه‌ئانه‌یه که ئه‌و‌په‌ڕش مه‌زمونه [دلێنه] کۆنه‌کان بیێبێنێ به ئه‌شیا و ئیتر ڕاکێشای و فوشان هاڵیوه بیه‌بێنه. ئا وه‌رێسه ئه‌وسایینیێ که منیی ئینسانیش گرێ مه‌دا به دونیایوه و بییه‌یش مه‌یاوناوه ئه‌و خودایی، پڕچیای بێنه و به‌بێ ئانه‌یه هه‌ر به ڕاسیی زێهنییه‌تیه‌ی وێبنچین [قائم به زات] یاگێش بگێرۆنه‌وه. ئه‌چی ئاژه‌نه مابه‌ینو به‌ر و دلێنه، مابه‌ینو ئه‌من و ئادینه، به‌ینو ئارمان و واقێعه‌تی ڕوتینه که دونیاو بو‌رژوازیو ئورپاینه فورمی ئه‌ده‌بیو ڕۆمانێش خولقنابێنه، میانجیه نه‌بێ به‌ینه‌نه. هیچ جوره ده‌ره‌تانێو په‌ی پێوه‌ره دیای و فامو گردینو دیارده‌کان نه‌بێنه. که‌هکێشانێوه پژگیا و وه‌روه‌ڵا و به‌ش به‌ش بێنه و مه‌حاڵان ناساز که هه‌ر کامشان ته‌شکی تایوه‌ت و زوانان جۆراوجۆرو وێشان بێنه.
ئاژە‌یوه‌نه که هیدایه‌ت چه‌نه‌ش بێنه سه‌نجنایو ئینتێقادی پێسه‌و تایوه‌تمه‌ندی ده‌سپه‌نه‌و ده‌ورانو مودێرنیته‌ی دیاردێوه وه‌رپه‌نه نه‌گیریا و ناچاری بێنه: په‌یره‌وانو ڕۆشنگه‌یی وه‌رچه‌مداری و پارێزو کێشیشان و ملهۆڕاشان نمه‌که‌رد. گڵیرگای سوننه‌تی ئینا چێرو تاپو مه‌زهه‌بینه وه‌لێمکه‌تێ داستانه‌و مودێرنیته‌ینه گردو گه‌مه‌ی سه‌رو ئانه‌ینه مه‌زهه‌ب دیماودیم بکریۆن. ئه‌پی جۆره مه‌وینمێنه سه‌نجنایو ئینتێقادی ته‌نیا به تارنیاو سه‌رچه‌مه‌کانو ئازار و بێدادی مه‌زهه‌بیی بنه‌ش نمه‌ینه. ئینێتقادی درۆس و کارساز ئه‌ئانه‌نه که چه‌نیه‌تیو [که‌یفییه‌ت] دلێنه‌و ژیوای جه چیرو سته‌مێوینه که تاقه‌ت پروکنه‌ن بێزینه‌وه و دیماشکراش بکه‌رینه. نیشان بده‌ینه ڕاسیی و هه‌قێقه‌تو ئاژه‌یوی تاریخیی ئینا چێشه‌نه و دیارگا یا وه‌رچه‌مگاکه‌ش کامه‌ن. ئه‌ئینه‌یچه هه‌رمانێوه‌‌نه که جه ده‌ستو ڕۆشنویر و بانگه‌وازواناوه نمه‌زیه‌ونه‌وه و هه‌رمانه‌و نویسه‌نده‌ینه. ئه‌ئینه کارو ((شابوی کوری)) بێنه، که چه‌پوانه و وه‌رانوه‌ر ڕه‌و‌تو ڕۆشنگه‌ری یانی ئاوه‌زی وه‌شوینانه و ڕوه به وه‌رو ده‌ورانو مودێرنی بێنه و پارچه ((شێعر))ه‌ی ته‌رزداره‌ش. شابوی کور شاکارو سادق هێدایه‌تین. ناملواته‌رین و شۆره‌تیته‌رتن نویسیاو هیدایه‌تی که هه‌ر به ڕاسیی ئه‌چه‌و نویسیایه‌‌کاته‌ریش زیادته‌ر شۆره‌ش لوان. شابوی کۆر سه‌رته‌ڵو نویسیایاو ئه‌ده‌بیاتو ئه‌ئیسه‌ییو ئیرانین که مه‌تاوۆن چه‌نیو به‌رویره کلاسیکه‌کانو زوانو فارسیی و تاخێت چه‌نی کتێوه گه‌وره‌کانو ئه‌ده‌بیاتو جه‌هانو سه‌ده‌و ئێمه وه‌رانوه‌ری بکه‌رۆن.
غه‌ریب دیارو وێشه‌نه و تاق و ته‌نیا مابه‌ینو گرو ئه‌دیبانو ئیرانینه و ته‌نیا مابه‌ینو وه‌رکه‌وت و وه‌رئاواینه. ئه‌گه‌ر مه‌واستش و یا مه‌تاواش غه‌یر ئه‌ئه‌چا هه‌دایه‌تیه ببۆنه که ئه‌ئیسه هه‌ن په‌ی هه‌میشه‌ی، گێره ئاسان بیایا کارێو بکه‌رۆن تاکه‌تێ گردی ده‌روش بگێرانه و یاردیش بدان. نازانه به زه‌ڕێو بێ قابل کارمه‌ندی پایه‌نزمو ئیداره‌و فه‌رهه‌نگ و هونه‌ری ببۆنه تاکه‌تێ مه‌جبور بگنۆن کتێبخانه‌ش بوره‌شۆنه و بلۆنه په‌ی پاریسیی و ئه‌چاگه‌نه قاڵو وێش ببڕۆنه‌وه. ده‌سپه‌نه‌و نویسه‌نده‌گیشه‌نه مه‌جبور بێنه کتێوه‌کاش به خه‌رجو وێشوه به‌ربارۆنه چونکه‌تێ که‌س نه‌سانێشان و نه‌وانێشانوه و ته‌نانه‌ت دۆسانیچش که هه‌رپاسه و به موفت مه‌گێرتێشان. ئاقیبه‌تیچ که ئه‌پاسه ئه‌نمانێنێ بیێنه به هێدایه‌تشناس کتوپڕ په‌یشان که‌وت ڕوه – ئه‌ڵبه‌وته وه‌ر جه وێ کۆشته‌یش- که هێدایه‌ت به وه‌رچه‌متاری و تاڵکامیش جوانه‌کان فاسد مه‌که‌رۆن. جه نه‌زه‌ره‌و ئا دار و ده‌سیه‌وه که یاگه‌پاشان سوفته بێنه ئینتێقاده‌کانو هێدایه‌تی توند و خه‌ته‌رناک و ڕه‌نگه‌ی کومونیستیشان بێنه. جه نه‌زه‌ره‌و نویسه‌ندان ناڕازیچوه هه‌رمانه‌و هێدایه‌تی هه‌رمانێوه بێنه که ئایه‌نده‌ش نه‌بێنه و دوره ئه‌و ڕاسییه‌کانو گلێرگای.
سه‌رتاسه‌رو دونیاو وهرکهوتینه عێرفان و ملهۆڕی [ئیستبداد] ئه‌غڵه‌ب دوێ دیمێو یه‌ک سێککێ [زه‌ڕ] بیێنێ. دوێ چراوێ په‌ی ڕۆشنکه‌رده‌یو ژیوایێو تایوه‌تی: یۆشان ڕوانه و ئه‌وته‌رشان شه‌وانه. چونکه‌تێ ئه‌گه‌ر هه‌ر که‌س وه‌رانوه‌رو که‌سێو تایوه‌تیوه که هوسارو قودره‌تی ئینان ده‌سشوه هیچه‌ن ئه‌په‌و باره‌که‌شه‌ره گردی ته‌نانه‌ت ئه‌ئا ملهۆریچه که چه‌سپیان ته‌ختو ده‌سه‌ڵاتیره وه‌رانوه‌رو زاتێوه‌نه که پانایی توانایش دلێو هیچ پیمانه و ده‌ره‌تانێوه‌نه نمه‌گونجیه‌ونه پێسه‌و یوترینی خاکه‌سارێنێ. په‌وکه‌تێ یاگێو سه‌ره‌سڕمه‌نه‌ی نییه‌ن که جه ویه‌رو ئێشق به تاقانه‌ینه [ئه‌حه‌دییه‌ت] ئه‌گه‌ر بێ ڕه‌حمته‌رین و لاسارته‌رین [موسته‌بدته‌رین] شێوه‌کانو وشک ئه‌ندیشی مه‌زهه‌بیی جه لاپاڵو بنچینه‌ییته‌رین شێوه‌کانو عێرفانی بێزار جه هه‌ر جوره وه‌شک ئه‌ندیشی مه‌زهه‌بی، هام دڵ و هام داستان بوینمێنه.
سادق هێدایه‌ت که به‌پاو ڕۆئه‌ژماری وه‌راوایی شۆنه‌و ده‌وره‌و ڕۆمانتیسمینه مه‌ژیوا، فریشته‌یه په‌ل و پۆ کنیا‌یێو بێنه جه سه‌رزه‌مینو ده‌رد و مه‌ینه‌تینه که ته‌نانه‌ت نمه‌تاواش یاگێو دێویچ [شێتان] بگێرۆنه‌وه. ئاد یۆوه‌مین نویسه‌نده‌ی مودێڕنو ئێرانی بێنه. دید یا وینگای مودێڕنیچ ئاسمانی نمه‌ژناسۆنه. ئه‌و‌په‌ڕش مه‌زانۆن ده‌ره‌کێو [جه‌هه‌نه‌م] هه‌ن و ده‌ره‌که‌که‌یچ هه‌ن ئه‌چی دونیاینه. ئیرانێو که هێدایه‌ت چه‌نه‌ش مه‌ژیوا هه‌ر ئه‌ئا زه‌مانه که‌و‌ته‌بێنه هه‌ناسه بڕکێ و لێژی. پێسه‌و وه‌ره‌شێڵه‌ی خه‌ریک بێنه تاریکایینه بشاریۆنه‌وه و تارماییش ته‌نیا دلێو شابوی کورینه بمانۆنه‌وه؛ چه‌نیو بوه‌و گه‌ڵویش و خمریاییش، چه‌نیو پوخڵو و پیسیی و خێرت و پێرته ده‌ردنوارده‌کاش.
ئێرانه‌نه و دلێو شێوه‌کانو ژیواو ویه‌رده‌یشه‌نه، زه‌مانێو که چه‌م و مایه‌یه‌شان بێنه، ده‌وڵه‌مه‌ندته‌رین سوننه‌تێ شیعرییێو دونیای سازیا بێنێنه به‌ڵام ئا جۆره سوننه‌تانه ئیتر فره وه‌رته‌ر ئه‌و به دونیا ئاماو هێدایه‌تی کۆڵه‌پۆپه‌شان مه‌ردێبێره. ویه‌رو ڕۆزگاریچ دماته‌ر نیشانه‌ش دا نمه‌کریۆن بژیونیشانوه. ده‌لیلش ئه‌ئانه بێنه وینگا و په‌یلوای تاریخ ئاسا جه هه‌ستیی و چه‌مو و ماناو ئه‌ئا تاریخه‌یه که ئینقلابو فه‌رانسه‌ی ئیوه‌لای ڕه‌وایه‌تی سه‌رده‌س بییه‌ن جه وه‌رائاوانه، دلێو کلێرگاو سوننه‌تی وهرکهوتینه دیارده‌یه بێگانه‌ن. هه‌ر ئه‌ئینه‌یچه‌نه که بییه‌ن و مه‌بۆن ده‌لیلو ئانه‌یه گردو دیمه‌کانو ژیوای و به‌رویرانو ویه‌رده‌ی لاپاڵو یۆوینه ببانه و فێعلییه‌تشان ببۆنه. هه‌ر ئه‌ئانه‌نه که ئیسه‌یچه و هه‌ڵای گردی مه‌ره‌جیوشان هامده‌م و هامده‌وره‌و مه‌وله‌وی [رومی] و حافێز شیرازیینێ. ئه‌ڵبه‌ته تاریخ ڕاو وێشه‌ره مه‌لۆن و ڕایه‌ته‌ریش هه‌نه.
ئه‌ئی جۆره ئیحساسو دورییه‌یه و خه‌م و حه‌سره‌ت واردهی وه‌رانوه‌ر به ویه‌رده‌ی سوننه‌تی، ته‌نانه‌ت دلێو نه‌وازه‌کایچه‌نه مه‌وینیۆن که ئه‌وه‌ژیوای تازه‌و ئێرانی په‌یشان وێنه‌یوه جه پارسو ئه‌وساین [باستان] و ویرششان مه‌شۆنه‌وه که ئه‌چا زه‌مانه‌وه تا ئه‌ئیسه فره‌ته‌ر ئه‌و هه‌زار ساڵێش په‌نه شییه‌ن. پێسه‌و باوو زه‌مانه‌ی هێدایه‌تیچ به ئاوێری پاگبه‌خشو ئێرانو وه‌ر جه ئیسلامی، به ئه‌ئا چێوه‌‌یه که به نه‌زه‌ره‌ش وه‌ر جه سه‌له‌میاو خه‌رافاتو بێگانه‌ی ملو ئێرانیره و دلێنه شییه‌و پاکیش و زاییف بییه‌و گه‌وره‌ییو پارسیی بییه‌یش بێنه، ویرش مه‌که‌ردوه. به‌ڵام ئاد مه‌ئاوه‌زیاش ئا چێوه که وه‌رته‌ر بییه‌ن په‌ی هه‌میشه‌ی ئه‌و ده‌س شییه‌ن و هاڵیگایێوه وه‌شه بییه‌نه که ئیتر په‌ڕوه نمه‌بۆنه.
هێدایه‌ت چه‌نیو باوه‌ڕانو ویه‌رده‌ی و ئه‌وسایینی و دیمه ئیجتماعیه‌کاشان وه‌رانوه‌ر بێنه و به ناچاری قه‌راخش گێرته بێنه. به‌ڵام قه‌راخ گێرته‌یش چه‌نیو گۆشه‌نشینیو عارێفان که یاگێشان بنه‌چه‌قه‌و سوننه‌تینه بێنه و هه‌رپاسه چه‌نیو شیعره‌کانشان که سه‌رو زوانو گردیوه بێنێ، هیچ مه‌لابات و ئه‌وه‌شییایه‌ش نه‌بێنه. هیدایه‌ت نمونه‌و ئا سه‌رته‌ڵانه بێنه که یاوایبێنێنه ڕاو ویه‌رده‌ی په‌ی هه‌میشه‌ی بینیاینه. هه‌رچنده هیشتای نمه‌زاناشان مێلیۆنان جه‌ستی گیانو وێشان ئه‌چی ڕاینه مه‌نیان سه‌رشوه. ئاد هاگا بێنه حه‌سره‌تو ئه‌وه‌گێڵای ته‌نیا به ئه‌وه‌ئاماو مه‌رده‌کان کۆتاییش مه‌ینه. ئاد ئه‌چا کاروانیانه بێنه که جه ملان و ده‌شتان سامناکو مودێرنیته‌ینه به قیمه‌تو گیانو وێشان ویه‌ردێبنێ. په‌وکه‌تێ قه‌راخ گێرته‌و ئادی توفیرش بێنه چه‌نیو گردینانێ. ته‌جرۆبه‌ی بنه‌ڕه‌تیو ته‌نیایی، تایوه‌تو وێش بێنه. به‌ینو ئادی و یۆته‌رانینه چاڵه‌قوتێوه وه‌شه بیه‌بێنه و گردو نویستهکانش دلێو بنه‌و ئه‌ئی چاڵێوه هۆرمه‌قوڵتیای. دیمی هامبه‌شو ئادی چه‌نیو نۆوازه‌کان ئه‌چانه‌ینه بێنه که پێسه‌و ئادیشان ئه‌و شیعرێ بێزار بێنه و په‌نه‌وازی ئه‌ئا بێزاریه و سه‌رئه‌نجامی حه‌تمیش ئیحساسو نیاز به په‌خشان یا نه‌سری بێنه به عێنوانو ده‌سینه‌و ده‌سیاوا به دونیای بێ ڕه‌مز و ڕازه‌و چێوه‌کان. ئه‌ئا دونیای که نویسه‌نده‌ی مودێڕن به‌داخه‌وه نمه‌تاوۆن بێ ڕه‌زم و ڕازیش به وێش بقه‌بووڵنۆنه.
هیدایه‌ت ته‌نیا بێنه. فره فره ته‌نیا. به‌ر جه هه‌ر خۆلگه‌یه [مه‌دار] جوغرافیایی. ئه‌چیگه‌نه [وه‌رکه‌وت] جیامه‌نه و ئه‌چوگه‌نه [وه‌رئاوا] تارنریا، به‌ینو گلێرگایێو سونه‌تی و پردوکیاینه و مودێڕنیته‌یه‌نه که هه‌ڵای پایش نه‌گێرتێبێنێ و دلێو مه‌ڕێوه‌نه، دلێو داڵانێوه بێ ئه‌وپه‌رینێنه ده‌س و پاش مه‌دانه. ئه‌گه‌ر دیمه‌نو [چهره] نویسه‌نده‌ی له‌عه‌نه‌توه‌نه‌کریا به عینوانو دیمه‌نو تایوه‌تو ڕۆزگارو مودێڕنی بزانمێنه له‌عنه‌توه‌نه‌کریای هیدایه‌تی دوه چینه‌ن چونکه‌تێ ته‌قدیرش ئانه بێنه جه یاگێوه‌و دونیاینه ((مودێڕن)) ببۆبه که وێش جه مودێرنیته‌ی بێخه‌ور و بێبه‌ش بێنه و په‌وکه‌تێ هه‌ر ڕۆ ئه‌وه‌ڵچوه وێش به سه‌ربار مه‌زانا.
هێدایه‌ت ئه‌رکێو که سه‌رو شانه‌یشوه بێنه دلێو ته‌نیایی ژیوایشه‌ن و دلێو به‌رویره‌که‌یشه‌نه [شابوی کۆر] پڕناشوه و ئه‌ئینه ئا هه‌رمانێ بێنه که ویش په‌ی ویش نیایبێشه‌ره. ئه‌ئا هه‌رمانێ که مه‌شیایا، مه‌تاوش و مه‌واستش بیاونۆنه‌ش که‌ل. ئاد به تانیایی و ئه‌چینه زیاته‌ر نمه‌تاواش چێوێوته‌ر هوربگێرۆن و یا نمه‌واستش قه‌یافه‌و قاره‌مانو ده‌ورانی بگێرۆنه به وێش و ببۆنه به گه‌مه‌و خاس و خرابی. و یا شه‌هید ئه‌نمانای به‌ر بارۆنه و پاسه‌ش خییاڵ ببۆنه مه‌تاوۆن ڕه‌واڵو گه‌ردونی بواڕۆنه. ته‌نیاییش ئه‌پا بۆنه یاوا به مه‌رگی که که‌سه‌کانو ڕۆزگاریش نه‌تاواشان ئه‌ئانێ ببان که چه‌نه‌شان چه‌مه‌رایی مه‌کریۆنه تاکه‌تێ ژیوایوته‌ر په‌ی گردی و په‌ی هیدایه‌تیچ بڕە‌خسنان.
نویسه‌نده‌ی مودێڕن به قه‌بوڵ نه‌که‌رده‌و عاڵه‌مو سه‌ری که ده‌لیلو نه‌زم و یه‌کپارچه‌یی گلێرگاو ویه‌رده‌ی بێنه ئیتر نه به ته‌ڵیی [که‌ماڵ] که به که‌م و کۆڕی په‌شتی مه‌بینۆن؛ چێوێو مه‌وینۆن که نییه‌ن و که‌سیچ به درۆسیی نمه‌زانۆن چه‌نی دوختش مه‌ینه. ئه‌چیگه‌وه‌‌ن که قسه‌کانش دڵو که‌سه‌کانو ده‌ور و به‌ریش مه‌ئێشنۆنه. که‌سانێو که هێدایه‌ت به ڕه‌جاڵه نامێشانش مه‌به‌رد چه‌نی مه‌تاواشان قه‌درش بزانانه و قه‌درزانایو ئه‌ئی جۆره که‌سایچه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر درێغیچشان نه‌که‌ردایا، بیژگه‌م ئه‌چانه‌یه حاڵشان خراب مه‌که‌رد، په‌ی ئادی که ئه‌ئی جۆره ژیوایشه نمه‌واست چه قازانجێوه‌ش بێنه؟ ئه‌چیگه‌نه قسێ جه‌باره‌و که‌سانیه‌وه‌‌ن که بنه‌ره‌ته‌نه ساچای نمه‌لۆن سه‌ره‌شانه‌ره و گه‌ره‌کشان نییه‌ن و نمه‌تاوان هه‌رمانێوه که گردی مه‌که‌رانێش، بکه‌رانه‌ش. دیاره‌ن بڕیه‌ی و خزیای دلێو دونیاو ده‌رونی حا‌ڵه‌تێوه‌ن که ده‌لیلانێو قوڵ و شه‌خسی هه‌نێ په‌شتیشوه. جوجه‌ڵه ڕه‌وانکاوه‌کانیچ فره کۆشانشان یاگه‌پاو ئه‌ئی جۆره ده‌لیلانه دلێو به‌رویرانو هیدایه‌تینه بێزانه‌وه به‌ڵام ئه‌ئینه نه ده‌لیلیی شیان په‌ی خولقناو به‌رویری ئه‌ده‌بیی و نه ده‌لیلیی شییان په‌ی وێکۆشته‌ی.
په‌ی ئه‌ئانه‌یه ئه‌سه‌ر یا بهرویرێو گه‌وره‌ی ئه‌ده‌بیی بخولقیۆنه مه‌شیۆ یه‌رێ شه‌رتێ پێوه‌ره رێکێ بگنان: تاریخو زینده‌گیو یه‌ک شه‌خسی، تاریخو یه‌ک ده‌وره‌ی و تاریخو زوانی که ده‌سینه‌و نمانای و به‌یانین. هێدایه‌ت ئه‌پانه‌یچوه که ئاژه‌یه سه‌خته‌نه مه‌ژیوا و مابه‌ینو وه‌رکه‌وت و وه‌رئاواینه ئاڵوچیا و سه‌رگه‌ردان بێنه تاوابێش ئا شه‌رایه‌تانه دلێو وێشه‌نه بگنجنۆنه و بگڕسنۆشان. تا زه‌مانێوه که هیچکه‌س نمه‌ئاوردش ڕوه وێش که هه‌دایه‌تێو‌یچ هه‌ن ئاد ده‌لیلش بێنه په‌ی ژیوایش و وه‌رانوه‌ریش به‌ڵام ئه‌چا وه‌خته‌ولای دوژمه‌نی ده‌سش په‌نه که‌رد ئه‌پانه‌یه یاوا که نویستهکانش بدڕۆنه و ژیوایش بمدرنۆنه‌وه…
سه‌رچه‌مه:
به‌شانێو جه کتێبو: سه‌رو مه‌زاره‌و هیدایه‌تیوه [بر مزار هدایت]، یوسف ئیسحاق پوور، تاران، 1385، ئینتشاراتو ئاگا ی.
هۆرگێڵنای: داریوش ره‌حمانی. مه‌ریوان.
شه‌هریوه‌رو 1399 ک. ڕۆجیاری.
سێپتامبرو 2020 میلادی.
