جیاوازی ناوه‌ند گرایی و ڕاوه‌به‌ری ئازادی (مه‌ركه‌زی و لامه‌ركه‌زی)
به‌شو دویٛ
كوٙیار ڕه‌ووف
به‌ریتانیا ناوه‌ند گه‌رایی و ڕاوه‌به‌ری ئازاد چیٛشه‌نه‌ئەو یوٙی مشا ؟ پسه به‌شو یوهه میه‌نه‌باسما كه‌رد جه‌سیستمی ناوه‌ندگه‌راییه‌نه‌ده‌سه‌ڵاته‌كیٛ گرد ئینیٛ ده‌سو گروپ و تاقمیٛ و بنه‌ماڵیویه نه به‌ڵام جه‌ڕاوه‌به‌ری ئازاده‌نه ده‌سه‌ڵاته‌كیٛ به‌ش به‌شیٛ با سه‌رو هه ریٛم و شارو پاڕیٛزگاكانه جیا چینه‌یه هه ردویٛ سیته‌مه‌كیٛ چنڎ چیٛویٛنه‌پسه‌نیٛ یوٙی یام ڕاسته‌ر واچمیٛ چنڎ چیٛویٛنه‌ئەو یوٙی مشان
یوەم: جه‌هه ردوی سیته‌مه‌كانه ده‌سه‌ڵاتی دلیٛن یام ناوه‌ند به‌شیٛویٛو جه‌شیٛوه‌كا ده‌سه‌ڵاتش هه ن سه‌رو گردینیه‌ره جه ناوه‌ندگه‌راییه‌نه ده‌سه‌ڵاته‌كه ڕه‌هان و سه‌راپاگیرا، ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌كه دیموكراتی بوٙ پسه‌و كوٙریای باشوری كیٛشه‌نیا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر سیسته‌مه‌كه نادیموكراسی بوٙ پسه‌و ده‌سه‌ڵاته‌كاو روٙژهه ڵاتی دلینی پسه‌و هەریٛمو كوردستانی ئانه‌ناوه‌ند گه‌رایی جه‌نگی ویٛ به‌ویٛ دلیٛ خه‌ڵكه‌یه‌نه‌دروست كه‌روٙ سه‌رو ده‌سه‌ڵات و گومرگ و داهاتی. هوٙرگیسیای جه‌نگی ویٛ به‌ویٛ كوردستانه‌نه‌و تیروٙر كه‌رده‌ی و گیٛرته‌ی و كوشته‌ی و وستەیرەو په‌ڕله‌مانی و دروست كه‌رده‌ی سنورو دیٛگه‌ڵه‌ی و به‌ش بیه‌ی كوردستانی سه‌رو زوٙنی زه‌رد و سەوزیه‌نه، هوٙكه‌ش گرد گیٛڵوٙوه په‌ی سیستمی ناوه‌ندگه‌رایی، جه‌سیستم و ئازادینە(لامه‌ركه‌زی) حكومه‌تو ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتش نیا سه‌رو پاریٛزگاو شاره‌كاره به‌مه‌رجیٛو ئا ده‌سه‌ڵات و حیزبه ڕا بدوٙ به‌حیزبه‌كا ته‌ری به‌شداری كه‌را جه ویٛبه‌رده‌ی ڕاوه،نه‌ك پسه‌و چینی بوٙ یه‌ك حیز بو یه‌ك سه‌ركرده‌و ده‌سه‌ڵاتش سه‌پنوٙ ملو شارو هه ریٛمه‌كاره، ئیٛمه‌باسو ڕاوه‌به‌رده‌ی ئازادی كه‌رمیٛ پسه سویسرای . ئه‌گه‌ر باسو هەریٛمی كه‌رمیٛ ئانه پارتی گه‌ره‌كشا جه‌بابه‌تو ڕیٛك كه‌وته‌ی چه‌نی حكومهت و عیٛراقی یام ڕاوه‌به‌رده‌ی كوردستانی ئاسیستمه‌و چینیش په‌نه‌خاسا چونكه‌ئاڎیچ پسه‌و چینی یه‌ك ده‌سه‌ڵات و یه‌ك حیزبش گه‌ره‌كا، ڕاسا حیزبیٛ ته‌ریٛ هه نیٛ كوردستانه‌نه، به‌ڵام ماوه‌و ٣٠ ساڵان ده‌سه‌ڵاتی گردین ئینا ده‌سو پارتی و بنه‌ماڵه‌و بارزانیوە، پوٙكه‌ی گه‌ره‌كشا ماڵیاتو شاره‌كا به‌ئاره‌زو ویٛش به‌شش كه‌روٙ. ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵات و بودجه‌لاویٛشوٙ بی وه‌گه‌ره‌كشا ماڵیات و مانگانه‌و هه رمانبه‌ره‌كا كه‌عیٛراقەو مەیوٙ بلوٙ خه‌زیٛنه‌و حكومه‌تی به‌هه وه‌سو ویٛش به‌شش كه‌روٙ سه‌رو خه‌ڵك و شاره‌كانه. پیٛچه‌وانه‌و ئانه‌یه‌خه‌ڵك گه‌ره‌كشا سیتمه‌كه‌پسه‌و ئه‌مریكاو سویسرای بوٙ ماڵیات و مانگانه‌و هه رمانكه‌ره‌كا بلوٙ په‌ی ده‌سه‌ڵات و شاره‌كا و پاڕیٛزگاكا.
ماوه‌و ٣٠ ساڵانه‌ده‌سه‌ڵات جه‌لاو دویٛ بنه‌ماڵاوه قوٙرخ كریان، ماڵیات و شاره‌كا به‌كار ئامان په‌ی خزمه‌ت و حیزبه‌سیاسیه‌كا و داهات و مه‌رزه‌كا كه‌مشا لوان په‌ی ماڵیات و حكومه‌تی گرد په‌ی خزمه‌تو حیزبی لوان، مالیات و ئیبراهیم خه‌لیلی ته‌نیا٣٠ % لوان په‌ی ماڵیات و حكومه‌تی ئه‌وی ته‌رش گرد په‌ی خزمه‌ت و حیزب و بنه‌ماڵه‌ی لوان، گردو شاره‌كا و زوٙنو سەوزی كه‌مته‌رین ماڵیاتشا په‌ی نریانه‌ره دمای ساڵ و ٢٠١٤ ماڵیات و سلیٛمانی ٣٦% كه‌مش كه‌رده‌ن و وه‌خاسته‌رین ماڵیات په‌ی شاره‌كاو زوٙنی زه‌ردی نریانه‌ره، په‌ی مانگیٛوه‌ته‌نیا ٢٠ ملیوٙن دیناریٛ ماڵیات دریان به‌شارو كه‌لاری كه‌چی ٢٦٠ ملیوٙن دیناریٛ دریان به‌شارو زاخوٙی، مانگانه‌ته‌نیا ٤ ملیوٙن دیناریٛ دریان به‌شارو چه‌مچه‌ماڵی كه‌فره‌و قوربانه‌یه‌كاو ئه‌نفالی ئینیٛ چا شاره‌نه‌و ده‌ورو به‌رشه‌نه، به‌ڵام ٧٠ ملیوٙن دیناریٛ ماناگانه‌دریان به‌شارو ئاكریٛ . هه ڵه‌بجه‌كه‌گەوره‌تەرین كاره‌سات و كوٙمكوژیش ئامان سه‌ره‌ره‌و به‌نامیٛ هه ڵه‌بجه‌یوٙ ملیاره‌ها دوٙلار هوٙر گیٛریان ئننه‌و زاخوٙی بودجه‌ش په‌ی نه‌نریانه‌ره، هوٙرامان به‌ته‌مامی وزیان په‌شتی و كه‌س وه‌نه‌ش مه‌په‌رسوٙوه، نیمه‌ویاگه‌كاو زوٙنی زه‌ردی ماڵیاتش په‌ی نه‌نریانه‌ره.كه‌س نمه‌زانوٙ ماڵیاتو هوٙرامانی چننا ئه‌شییٛ هه ڵه‌بجه‌و هوٙرامان گەوره‌تەرین ماڵیاتشا په‌ی نرییٛره، به‌ڵام چونكه نیا زوٙنی زه‌ده‌نه‌و ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندگەرا، نه‌ك ئازاد هه رچی ماڵیات و هه ڵه‌بجه‌و هەورامانی هه ن ملوٙ په‌ی ماڵیات و حكومه‌تی پسه‌و ماڵیات و مه‌رزو ته‌ویٛڵیٛ و باج و خه‌راج و ئا زه‌ڕه‌كه به‌نامیٛ هه ڵه‌بجه‌یۆ هوٙرگیریان گرد لوان ماڵیات و حكومه‌تی و خه‌رج نه‌كریان په‌ی خزمه‌ت و هوٙرامان و هه ڵه‌بجه‌ی ویٛش، كه‌س نمه‌زانوٙ ماڵیاته‌كه‌چه‌نی به‌ش كریامنو به‌ش و هه ڵه‌بجه‌ی و هوٙرامانی چننا ؟
دوه‌م: ده‌سه‌ڵات كوڵ مه‌كریوٙوه جه‌ڕاوه‌به‌رده‌ی خه‌ڵكی به‌ته‌نیا، جه هه ردویٛ سیستمه‌كه‌نه ده‌سه‌ڵات داری یانیٛ به‌شداری سیاسی و یه‌كه‌ئیداریه‌كیٛ و ده‌سه‌ڵات و ماڵیاتی و ده‌سه‌ڵاتی سه‌ربازی و ڕیٛكوزیه مه‌ده‌نیه‌كیٛ گرد بیه‌یشا هه ن.
یه‌ره‌م: جه‌هه ردویٛ سیسته‌مه‌كه‌نه كریوٙ وڵات وه‌ڵیٛ وزیوٙ جه‌لایه‌ن و سەقامگیر بیه‌ی سیاسی وگه‌شه‌كه‌رده‌ی ئابوری، به‌ڵام وه‌ختیٛ و كه‌به‌هوٙو ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندگه‌راوه ئازادی سیاسی گنوٙ وه‌رو هه ڕه‌شاو ئابوری وڵاتی نه‌بیه‌ی و گرانی ڕوه‌مدوٙ بوٙنه‌و ده‌سه‌ڵات به‌ده‌سه‌كاوه و بوٙنه‌و ئانیشاوه كه‌ده‌سه‌ڵاتشا قوٙرخ كه‌رده‌ن وه‌ختیٛو كه‌په‌رله‌مان و حكومهت و دادگیٛكیٛ و ده‌سه‌ڵات و قه‌زاوه‌تی گرد گنوٙ ده‌سو حیزبیٛ و تاقمیٛ، بنه‌ماڵیٛوی، ئیتر هیچ چاره‌سه‌ریٛ نیا بیٛجگه‌جه‌لامه‌ركه‌زی.
هه ردویٛ سیسته‌مه‌كیٛ كه‌مه‌كوڕیشا هه ن كه‌چاره‌سه‌ر كریانیٛ ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵات مه‌به‌ستش بوٙ، ویرمه‌نده‌كیٛ فریٛشا ماچان سیستمی ناوه‌ندگه‌را خاسا ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵات تاووٙ كوٙنتروٙڵ و گرد چیٛویٛ كه‌روٙ جه‌لایه‌نو خاسه‌یه‌ره، ئه‌گه‌ر حكومهت تاووٙ ئابوری بوژنوٙوه پسه‌یوٙی خزمه‌ت و شاره‌كا كه‌روٙن و ئه‌گه‌ر پسه‌یوٙی یاسا سه‌رو گرد كه‌سیٛره سه‌پیوٙ و وه‌ئه‌گه‌ر كیٛشه‌ی سیاسی نه‌بوٙ هوٙو ئانه‌یه‌كه ئاسایشو وڵات و شاره‌كا و خه‌ڵكی گنوٙ خه‌ته‌ر .
World development report, Chapter 5 (1999-2000) .پی شیٛوه باسو سیستمو لامه‌ركه‌زیه‌تی كه‌روٙن ماچوٙ جه‌بناغه‌نه‌سیستم و لامه‌ركه‌زی یام سیستم و ئازادی په‌ی ئانه‌یه‌نه‌كه‌موشكیله سیاسیه‌كا حه‌ل كه‌روٙن وه مه‌به‌سی ڕه‌ئیسیش جیٛگیری سیاسیا political stability وه ماچوٙن وه‌ختیٛ وڵات توشو دابه‌ش بیه‌ی سیاسی و ماڵیاتی و ئاینی و كه‌لتوری و مه‌زهه بی و زوانی بی ئانه سیستمی ئازاد( لامه‌ركه‌زی) تاووٙ جیٛگیری سیاسی و ڕاوه‌به‌ری چه‌سپنوٙ پانه‌یه‌كه ده‌سه‌ڵات دریوٙ ده‌سو هه ریٛم و پاریٛزگاو شاره‌كا تا ویٛشا ئا كیٛشه هه نیٛشا حه‌لشا كه‌ران په‌ی نمونه‌ی: هوٙو ئانه‌یه‌كه‌شه‌نگال داگیر كریا ئانه‌بیٛ كه‌ده‌سه‌ڵات و شه‌نگالی ده‌سو ده‌سه‌ڵاتو هوٙلیٛریوٙ بیٛ ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌كه جه‌ویٛشا بییٛ ئا كوٙكوشته‌یه ڕوه‌نه‌دیٛ پوٙكه‌ی ئیسه‌خه‌ڵك و شه‌نگالی سیقه‌شا به‌ده‌سه‌ڵاتی نیا.
هوٙرامان بیٛجگه‌چانه‌یه‌كه‌جه‌لایه‌ن و ئاوه‌دانكه‌رده‌یۆ خزمه‌ت نه‌كریان جه‌لایه‌ن و زوان و كه‌لتوریوٙ وزیان په‌شته‌و گوٙشا و زمان و كه‌لتورو هوٙرامانی خه‌ریكا دلیٛنه‌مشوٙ چونكه ده‌سه‌ڵاتی ناوه ندگه‌را هیچ حسابیٛوه‌ش په‌ی هوٙرامانی نه‌كه‌رده‌ن بوٙنه‌و دویٛ چیٛواوه یوٙ: هوٙرامان نیا سنورو ده‌سه‌ڵات و مه‌ركه‌زیه‌نه یام نیا زوٙنی زه‌رده‌نه‌و دورا جه‌ده‌سه‌ڵاتو هوٙلیٛریوٙ
دویٛ: هیچ حكومه‌تیٛ و پشگیری هوٙرامیه‌كا مه‌كه‌روٙن پسه‌و توركمانه‌كاو كلد و ئاشوریه‌كا. وه‌رو ئانه‌یه‌كه‌ده‌وڵه‌تو توركی پشت گیری توركه‌مانه‌كا كه‌روٙن ده‌سه‌ڵات چیٛرو فشاریه‌نه ده‌سه‌ڵاتیٛوی فره‌ش دیٛنیٛ په‌نه ته‌نانه‌ت جه‌په‌رله‌مانه‌نه نویٛنه‌رشا هه ن، وه‌ختیٛوه‌نه‌كه‌هوٙرامیه‌كیٛ فره‌ته‌ریٛنیٛ و سنوری فره‌ته‌رشا هه ن و فره‌ته‌ر پشت گیری شوٙڕشی كوردیشا كه‌رده‌ن و فره‌ته‌ر قوربانیشا دان كه‌چی تا ئیسه ده‌زگیٛوه‌تایبه‌ت به‌ویٛشا نیاشا، وه رو ئانه‌یه سیستم و لامه‌ركه‌زی تاووٙ چاره سه‌رو ئی موشكیلا گردی كه‌روٙن وه‌ختیٛ و كه‌هه ڵه‌بجه‌و هوٙرامان ویٛشا حكومه‌تی دلین و ویٛشا بیشا ئا وه‌خته تاوا خزمه‌ت و زوان و كه‌لتورو خاك و خه‌ڵكه‌كه‌و ویٛشا كه‌ران، بیٛجگه جه هوٙرامیه‌كا كاكییه‌كیٛچ هه رپاسه مافشا وزیان په‌شته‌و گوٙشا، ئاشوری و مه‌سیحیه‌كیٛ گرد مافیٛشا هه ن چونكه ئینیٛ سنورو ده‌سه‌ڵاتیه‌نه‌و وه‌به‌رو دلیٛوه خه‌ڵك په‌شتگیریشا كه‌روٙن، ته‌نانه‌ت زلهیٛزه‌كیٛ په‌شت گیریشا كه‌ران ده‌سه‌ڵات و ناوه‌ند گه‌رای حساب په‌ی ئایڎشا كه‌روٙنە و‌كورسی په‌رله‌مانیشا هه ن، به‌ڵام كاكه‌ییه‌كیٛ مافی سه‌رتایی ویٛشا نیاشا . به‌پاو ئی چیٛوا كه‌باسما كه‌ردیٛ سیستمی ئازاد یام لامه‌ركه‌زی ئارامی چه‌سپن و مافو كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كا پاریٛزنوٙ به‌‌جیاوازی و ده‌سه‌ڵات و هه رشاریٛوه به‌شداری پا نه‌ته‌وه‌و زواو ن ئاینه‌جیاوازا كه‌روٙن كه‌ئینیٛ سنورو ده‌سه‌ڵاته‌كیٛشه‌نه نه‌ك توركمانه‌كه‌گرد مافیٛوشا بوو هوٙرامیه‌كیٛ و كاكه‌ییه‌كیٛ هیچ مافیٛشا نه‌بوٙ . به‌پاو ئا بابه‌تا كه‌باسما كه‌ردیٛ سه‌روٙ سیستمی ئازاد چاره‌سه‌ری فره‌خاسا په‌ی ووڵاتیٛوی پسه‌و عیٛراقی و كوردستانی چونكه‌ماوه‌ی ٣٠ ساڵان كوردستان موشكیله‌ی سیاسی و ڕاوه‌به‌ری و ماڵیاتیش هه ن، ١١ هه زاریٛ خه‌ڵك كوشیا جه‌جه‌نگو حیزبه‌كانه‌سه‌رو ده‌سه‌ڵاتو ناوه‌ندگه‌رایی و سه‌رو ماڵیات و برایم خه‌لیلی ، چنه‌ها تیروٙری سیاسی كرییٛ و ڕوٙنامه‌نوسی كوشییٛ گرد بوٙنه‌سیستم و ناوه‌ندگه‌رایی، حدودو دیٛگه‌ڵه‌ی ئه‌نجامو ئی سیستمه‌مه‌یه‌نه دروست بی په‌ڕله‌مان بوٙنه‌و ئا سیسته‌مه‌یه وزیاره‌هه رچی سوكایه‌تی بی كریا به‌خه‌ڵكی و خاكی گرد جه‌ئه‌نجامو سیستمو ناوه‌ندگه‌رایی بی، وه‌ختیٛو سیستمی ئازاد (لامه‌ركه‌زی) دروس بی هه رچی ماڵیات هه ن ملوٙ په‌ی حكومه‌تی و ماڵیات و شاره‌كا به‌ویٛشا دریوٙن ئیتر جه‌نگ سه‌رو ماڵیاتی و ده‌سه‌ڵاتی مه‌كریوٙن ، سیستمی ئازاد فره‌و ئئ موشكیلا حه ل كه‌روٙن به‌ڵام مشیوٙ ئاگامان جه‌خاڵیٛوه‌فره‌گرنگیٛ بوٙ مشیوٙ حیزبه‌كیٛ واز باران جه جه‌نگ و یه‌كته‌ر تاوانبار كه‌رده‌ی و واز باران جه‌ته‌رسنای و توٙقنای خه‌ڵكی زه‌خت نه‌وزا سه‌رو ده‌سه‌ڵات و شاره‌كا مشیوٙ كه‌سی ناحیزبی و كه‌سی ئه‌كادیمی و كه‌سی دڵسوٙزو شاره‌زا شاره‌كا به‌روٙ ڕاوه ئه‌گه‌ر پاسه‌نه‌كه‌ران كوردستان چاره‌نوسی خراپته‌رش بوٙ. چه‌مه‌ڕاو به‌شی یه‌ره‌می بیدیٛ
