نەوەشی شیٛتی گاوی Mad cow disease
پەلیانەو ئاوێنەی ڕاپۆرتێوەش وەڵا کەردێنەو 13/3/2018 ی واتەنش چوار کەسێ تووشو نەوەشی شیٛتی گاوی بییٛنیٛ جە شارو سلیٛمانینە ، یۆ جە نەوەشەکا ژەنێوەنە ، دکترو مەژگو دەماری پەنەش ماچوٙ نەوەشی شیٛتی گاویت هەن و چارەسەرش نیەن ، دماو ئانەی نەوەشەکەی بەرا پەی وەڵاتو ئیرانی هەمان چیٛوشا پەنە ماچا ، هەمتەر دماو ئانەی ونەو نەوەشەکەی کیانا پەی ئەڵمانیای ، چاگەیچ بە ئەرێ بەرمشوٙ ماچا نەوەشی شێتی گاوین ، دیارا نەوەشی شێتی گاوی نەوەشێوە ئاژەڵین و فاڕێوە پەی ئانزانی ، وەلێ جە ئانزانۆ نمەفاڕیۆوە پەی ئانزانی ، پی بوٙنەوە حەز کەروو چنڎ زانیاریوە بەکەلکیٛ وزوو وەرچەمو وەنیارە هەورامیەکا سەرو ئی نەوەشیە جە ئاژەڵو ئانزاننە .
نەوەشی شیٛتی گاوی چیٛشەن ؟
نەوەشی شیٛتی گاوی ( جنون البقر _ Mad cow disease ) نەوەشیێ پەڕ تەرسناکەن توشو کوٙئەندامی دلیٛڕاسین و دەماری و مەژگی بوٙنە ، نونگەو ئی نەوەشیە گەردیلیٛوی میچکلەی پڕۆتینین بە نامیٛ ” Prion ” ی پرایون / پریون ، بوٙ بە بایسو تیٛک شیەی هەرمانو کارو مەژگی و کوٙئەندامو دەماری ، چون پریون مەژگی و وەریٛسە دەماری ) brain _ spinal cord ( شیٛونوٙ بە دروس کەردەی وڵیٛ گولانیٛ دلیٛ مەژگینە و هەروٙڵش کەروٙ پێسەو ئیسفەنجی ، وەروئانەی پزیشکەکیٛ پەنەش ماچا نەوەشی تیٛکشیەی ئیسفەنجی مەژگی ( Bovine Spongiform Encephalopathy ) کوڵ کریاش ” BSE” ش ماچا .
نەوەشی شیٛتی گاویٛ نەوەشیێ دریٛژ خواینەن ” chronic ” ماوەو کڕکەوتەی نەوەشیەکەی ” 2.5 _ 8 ” ساڵیٛن ، یانی چا خولەو هەکە پریۆنەکە ملوٙنە دلیٛ جەسەو گاوەکیٛ و هەتا نەوەشیەکەش پۆ دیاری مڎۆ ئانڎە خواینوٙ ، یانی فرە فرە بەخاوی نەوەشیەکە گەشە کەروٙ و فرەیچ خواینۆ پۆ گاوەکەی/ گاوەکیٛوە تا کوٙشوٙش .
بەر کەوتەن توشبیەو گاوی پی نەوەشیە بە هوٙکارو واردەی جوٙرە ئاڵفێن هەکە سەرچەمەکەش ئاژەڵی بوٙ پەی نمونەی ” ئالفێوە بە گوٙشتی وشک و ونی و پیٛشەو ئاژەڵا دروس کریا بوٙ ” .
پریون مادێوە پڕۆتینین دلیٛ لاشەو ئانزانی و ئاژەڵینە ، هەتا ئیسا مەزانا هەرمانەش چیٛشەنە ، وەلێ بڕێ جارێ شی بوٙوە نەوەشیەکەی وزوٙوە ، هوٙکارو شیبیەکەیچش نەزانیان، مەگەر چێولای وشکنای کریو تا هوکارو شی بیەو هەرمانە پریونی بزانا چیٛشەن ؟
نیشانیٛ نەوەشیەکەی گاوەنە :
هورزو نیشت و ژڵیٛویای گاوەکیٛ ” سلوکش ” فاڕیوٙ ” بڕێ ژڵیٛویاییٛ بیٛ هاگاییٛ کەروٙ ، حاڵش فرە خراپیوٙ ، پەشێوەنە ، لەرزای و ڕەق بیەی لاشەی، تا خایەتیٛ جە جوڵەی گنوٙ ، لاشەشە فرە وەزوٙرەو کەم هیٛزە بوٙنە هەتا دماتەر مڕارە / مڕار بوٙوە .
نەوەشیێوەن جەسەی سوٙچنوٙو ” degenerative ” شیش کەروٙوە ، وردەوردەی جەسە کەم کەروٙ و حاڵو ئەنداما لاشەی خراپتەر کەروٙ هەتا ئاژەڵەکە مڕار بوٙوە ، توشو گاوی پەنەیاوای بوٙنە سنعەو ” 4 – 5 ” ساڵی .
نەوەشیەکە چەنی فاڕیوە پەی ئانزانی ؟
بڕێ جە زانایا ماچ بە هورکارو واردەی گوٙشتی پیس و گاوی نەوەشیوە فاڕیٛوە پەی ئانزانی ، نامیٛ نەوەشیەکەی ئانزاننە پەنەش ماچا ” دەردەو کرۆتسفیلد جاکوب ( creutzfeldt- Jakob disease. CJD ) ، بڕێو تەریچ ماچا پەیوەندی هەن بەینو ئی دووە نەوەشیەینە و هەریوٙشا نەوەشیێوە جیان ، نەوەشی کرۆتسفیڵد جاکوبی توشو کوٙئەندامو دەماری بونەو سوٙچنوٙش و شیش کەروٙوە ، ماوێ کوڵەنە ئانزانەکەی کوٙشوٙ نەو کەمەتەر یام زیاتەر جە ساڵیٛوەنە ، نیشانەکیٛش پیٛسەنیٛ نیشانیٛ نەوەشی شیٛتی گاوی ، نیشانیٛ عەسەبی ، سوکو کەم هیٛز بیەی، پەشیٛو حاڵی و نەوتەی ، دەردەو کرژی و ئیشو ماساوڵەکاو لاشەی ، ویر تێک شیەی .
کەی نەوەشیەکە کەوتەنەو ؟
پەی یوەم جاری نەوەشی شیٛتی گاوی جە بەریتانیا ساڵەو 1986 ی عیسایی دلیٛ بڕکێوە گاوانە وەڵا بیوە ، دماتەریچ فاڕیاوە پەی وەڵاتا ئەوروپای و جەهانی ، چاوەختەنە قەیرانیٛوی ئابوری پەیدا بی بە نامیٛ قەیرانو ” شیٛتی گاوی ” بازاڕو گوٙشتو گاوی توشی وڕایرەی بی چا وەڵاتانە هەکە نەوەشیەکەش چەنە وەڵا بیەبیٛوە ، شونەو ئانەیچەرە دەوڵەتو فەرنسای و یەکیەتی ئەوروپای ئاوردەو گوٙشتو گاویش جە بەریتانیای قەڎەغە کەرد .
نیشانیٛ نەوەشیەکەی ئازانەنە :
کوٙمێوە نیشانیٛ عەسەبییٛ بەرگنا ، پیٛسە ناڕەحەتی سوزداری ، فرە لەرزای ، فاڕیای کەسیەتی ، شیٛت بیەی ، ویر شیەی گرد چیٛوی ، خەرەفیای ، هەراو گاڵەو بەزم یاگیٛ بە ویٛش نمەگیٛروٙ فرە ژڵیٛویوٙ ، حاڵش خراپتەر بوٙنەو بیٛهوٙش گنوٙ تا مروٙ ،
هوٙروشکنای جە ئەمریکانە سەلەمنان هەکە گرد ئانزانیٛ و گاوێ جە گرد سنعێنە ئی نەوەشیە گیٛرا، فرە ناڕەحەتیچ کەشف کریوٙ جە بنەڕاو دەس پەنە کەردەو نەوەشیەکەینە ، وەلیٛ دماو وەڵکەوتەو نەوەشیەکەیو بەرکەوتەی نیشانەکا تیٛکشیەی مەژگی بە سوٙنەری موگناتیسی ” MRC ” نەوەشیەکە مشناسیوٙە .
ویٛپاریٛزنای ئانزانی جە نەوەشیەکەی :
مەشوٙ گوشتو ئاژەڵی نەوەشی نەوەرمیٛ ، هەرپاسە ویٛما دوور دارمیٛ ئەو شوٙتو ماسو بەرهەمەکا گاوی چا وەختەنە هەکە مزانمیٛ نەوەشیٛنیٛ ، تایبە چا یاگانە هەکە نەوەشیەکە وەڵا بیەنوە .
چارەسەرو نەوەشی کروتسفیلدی :
وەڵتەر واتما چارەسەرش نیەن ، هەرکەس توشبیەبو جە ماوە و ساڵێوەنە کەمتەر یام زیاتەر ی 13 مانگیٛ ، کوشوٙش وەلێ گجار پەی کەم کەردەی ئیٛشو ئازاری بڕێ دەرمانش پەی بەکار مارا .
د.ناجح گوڵپی 13/3/2018
دکتری ڤیترنەری
